Το μυστήριο του θανάτου του Μεγάλου Αλέξανδρου

Στις 10 Ιουνίου του 323 π.Χ., κάπου στη Βαβυλώνα, οΜέγας Αλέξανδρος άφησε την τελευταία του πνοή, σε ηλικία 32 ετών. Είχε ήδη δημιουργήσει μια αυτοκρατορία που εκτεινόταν από τη σύγχρονη Αλβανία μέχρι το Ανατολικό Πακιστάν. Παρόλα αυτά, ποτέ κανείς δεν κατάφερε να απαντήσει σίγουρα τι ή ποιος σκότωσε τον Μακεδόνα βασιλιά. Με πληροφορίες από κείμενο του James Romm, συγγραφέα και καθηγητή στο Bard College της Νέας Υόρκης, το οποίο δημοσιεύθηκε στο «History Today». 

Με τον θάνατό του Μεγάλου Αλεξάνδρου ξεκίνησε η κατάρρευση της αυτοκρατορίας του και η περίοδος που έμεινε στην ιστορία ως «οι Πόλεμοι των Διαδόχων».

Οι περισσότεροι ιστορικοί αποδίδουν τον θάνατο του Αλέξανδρου σε ασθένεια. Το 1996, ο Eugene Borza, που ειδικεύεται στην αρχαία Μακεδονία, σε ένα συμβούλιο του Πανεπιστημίου του Maryland, κατέληξε στο συμπέρασμα ότι ο Αλέξανδρος πέθανε από τυφοειδή πυρετό.

Άλλες πιθανές ασθένειες είναι η ελονοσία, η ευλογιά και η λευχαιμία, ενώ ο αλκοολισμός, η μόλυνση απ΄ το τραύμα στον πνεύμονα, από μάχη στη Νότια Ασία το 325 πΧ, και το πένθος (σ.σ: ο στενός του φίλος Ηφαιστίωνας είχε πεθάνει λίγους μήνες νωρίτερα) θεωρούνται οι πιθανότεροι παράγοντες επιπλοκής.

Ωστόσο, είναι πολλοί και αυτοί που δεν ικανοποιούνται από την εκδοχή της ασθένειας. Εδώ η  έρευνα φτάνει σε αδιέξοδο. Η ιδέα ότι ο Αλέξανδρος δολοφονήθηκε κέρδισε για πρώτη φορά αρκετούς οπαδούς στο ευρύ κοινό το 2004, χάρη στην ταινία του Oliver Stone.

Στον επίλογο, ο Πτολεμαίος του Anthony Hopkins, στρατηγός του Αλέξανδρου, διηγείται χαρακτηριστικά: «Η αλήθεια είναι ότι εμείς τον σκοτώσαμε. Με τη σιωπή μας, συναινέσαμε, γιατί δεν μπορούσαμε να συνεχίσουμε άλλο». Λίγο αργότερα ο Πτολεμαίος, διατάζει τον γραφιά να σβήσει τα λόγια του και υπαγορεύει: «Θα γράψεις ότι πέθανε από ασθένεια, τελείως αποδυναμωμένος».

Η ιδέα ότι οι στρατηγοί πιέστηκαν υπερβολικά και συνωμότησαν ώστε να σκοτώσουν τον αρχηγό τους, προκειμένου να τον σταματήσουν, δεν προκύπτει μόνο από την φαντασία του Αμερικανού σκηνοθέτη.

Υπάρχουν ενδείξεις ότι ούτε οι ανώτεροι διοικητές του Αλέξανδρου ήταν πρόθυμοι να τον ακολουθούν παντού. Στην Ινδία, το 325 π.Χ., ο στρατός οργάνωσε απεργία, όταν διατάχθηκε να προελάσει προς τον Γάγγη. Ακόμα και οι πιο υψηλόβαθμοι αξιωματικοί πήραν μέρος στην ανταρσία. Αυτό το επεισόδιο αναγνωρίζεται από ορισμένους ως ο πρόδρομος της μετέπειτα συνωμοσίας δολοφονίας, από τη στιγμή που ο Αλέξανδρος, ακόμα και λίγο πριν τον θάνατό του, σχεδίαζε νέες μεγάλες εκστρατείες.

Τα γραπτά του Πτολεμαίου παραμένουν αμφισβητούμενα. Ωστόσο, ο Αρριανός και ο Πλούταρχος τα επικύρωσαν ως την πιο αξιόπιστη καταγραφή των τελευταίων ημερών του Αλέξανδρου. Ισχυρίζονται πως ο Αλέξανδρος έκανε πυρετό, αφότου έφυγε πιωμένος από το σπίτι του Μηδία. Ο πυρετός χειροτέρεψε στην διάρκεια των 10-12 επόμενων ημερών, μέχρι που τον οδήγησε σε μια παραλυτική κατάσταση. Δεν μπορούσε ούτε να μιλήσει, ούτε να κινηθεί. Αποχαιρέτησε τα στρατεύματά του κουνώντας μόνο τα βλέφαρα και πέθανε μία μέρα μετά.

Όμως, μελετητές με επικεφαλής τον αυστραλιανό Brian Bosworth, πιστεύουν ότι είναι πιθανό τα έγγραφα αυτά να έχουν παραποιήσει την αλήθεια. Η διαφορετική εκδοχή αναφέρει πως ο Αλέξανδρος, ενώ βρισκόταν στον Μηδία, κατανάλωσε μια τεράστια κούπα με κρασί και ένιωσε οξύ πόνο. Από εκείνη τη στιγμή, άρχισε να έχει σπασμούς και να παραληρεί, αλλά δεν ανέβασε πυρετό.

Με βάση αυτά τα στοιχεία, ο Αλέξανδρος θα μπορούσε να έχει δηλητηριαστεί και γι' αυτό ο Πλούταρχος έσπευσε να το αρνηθεί στα γραπτά του. «Μερικοί συγγραφείς πιστεύουν ότι πρέπει υποχρεωτικά να πουν τέτοια πράγματα, για να συνθέσουν το τραγικό τέλος ενός μεγάλου δράματος», έγραψε σαρκαστικά. Φαίνεται πως και στην εποχή του Πλούταρχου ήταν πολλοί αυτοί που δεν εμπιστεύονταν τα γραπτά του Πτολεμαίου.

Πολλοί Έλληνες και Ρωμαίοι συγγραφείς υπέδειξαν ως ένοχο τον Αντίπατρο, τον στρατηγό που ο Αλέξανδρος είχε αφήσει να διοικεί τη Μακεδονία και δύο από τους γιους του. Ο Αντίπατρος μπορεί όντως να είχε λόγο να θέλει τον Αλέξανδρο νεκρό, καθώς την άνοιξη του 323 π.Χ. ο βασιλιάς τον απομάκρυνε από την θέση του και τον έφερε στη Βαβυλώνα. Με σκοπό να εκδικηθεί, ο Αντίπατρος φέρεται να έφερε μαζί του μια τοξίνη από τον ποταμό Στύγα. Μάλιστα, αυτή η ουσία ήταν τόσο δυνατή, που μπορούσε να μεταφερθεί μόνο σε κέρατο.

Μέχρι πρόσφατα, οι ιστορικοί απέρριπταν αυτήν την ιστορία ως αποκύημα της φαντασίας. Ίσως ήταν ένα πολιτικό σχέδιο, που θα έβλαπτε τον Αντίπατρο, ο οποίος ήταν υποψήφιος για την εξουσία μετά τον θάνατο του Αλέξανδρου και είχε πολλούς εχθρούς, ισχυρότερο όλων την Ολυμπιάδα. Άλλωστε, ακόμα και η υποψία ότι ένας ελληνικός ποταμός μπορεί να έχει τοξικές ιδιότητες φαίνεται παράλογη. Το 1913, ο καθηγητής J.G. Frazer ισχυρίστηκε ότι ο ποταμός Στύγας, ο οποίος σήμερα ονομάζεται Μαυρονέρι, δεν περιέχει τοξίνες. 'Έτσι, το θέμα δεν ανακινήθηκε για σχεδόν έναν αιώνα.  

Ωστόσο, το 2010 στη Βαρκελώνη, η ιστορικός Adrienne Mayor και η τοξικολόγοςAntoinette Hayes, εξήγησαν ότι στον ασβεστόλιθο γύρω από το Μαυρονέρι γίνεται να αναπτυχθεί ένα θανατηφόρο βακτήριο, που ονομάζεται calicheamicin. Αυτά τα βακτήρια, που ενδέχεται να εξαφανίστηκαν στην διάρκεια των αιώνων, μπορούν να προκαλέσουν θάνατο, παρόμοιο με αυτόν του Αλέξανδρου, δικαιολογώντας ακόμα και τον υψηλό πυρετό του. Μάλιστα, επειδή ο Στύγας στη μυθολογία θεωρούταν το ποτάμι που μπορούσε να ναρκώσει ακόμα και θεούς, ήταν το ιδανικότερο όπλο που μπορούσε να χρησιμοποιήσει ο Αντίπατρος. «Ένα συνηθισμένο, κοινό φάρμακο δεν έκανε. Μόνο μια πολύ σπάνια, ισχυρή και θρυλική ουσία θα ήταν κατάλληλη για τον Αλέξανδρο», εξηγεί η Mayor.

Η προσέγγιση Mayor-Hayes, η οποία αντιστοιχεί τις αρχαίες τοξίνες με τα συμπτώματα του θανάτου του Αλέξανδρου, γίνεται ολοένα και πιο δημοφιλής. Σύμφωνα με τα λεγόμενα του Νεοζηλανδού τοξικολόγου Leo Schep και του ντετέκτιβ της Scotland Yard, John Grieve, τον σκότωσαν κατά λάθος οι γιατροί που τον κούραραν, με υπερβολική δόση σκόνης από ελλέβορα. «Ο ελλέβορας, παρά τους όποιους κινδύνους του, ήταν η αγαπημένη συνταγή πολλών αρχαίων γιατρών, λόγω του άμεσου αποτελέσματος που είχε», σημειώνει ο Βρετανός κλασικιστής R.Stoneman. Συμπληρώνει μάλιστα πως «ήταν εύκολο να χορηγήθηκε λάθος δόση. Θα μπορούσε ακόμα και να υπήρξε εσφαλμένη ανάγνωση της ετικέτας».

Ωστόσο, η τοξικολογία δεν είναι μια ακριβής επιστήμη, ιδιαίτερα όταν ασκείται με απόσταση 2.300 χρόνων. Το County Regional Poison Center του Λος Άντζελες, στο οποίο ο συγγραφέας Graham Phillips, απαρίθμησε τα συμπτώματα του Αλέξανδρου, υποστηρίζει πως μόνο η στρυχνίνη θα μπορούσε να τον έχει σκοτώσει. Ο Phillips υποστηρίζει στο βιβλίο του ότι ο μοναδικός άνθρωπος που είχε πρόσβαση στη στρυχνίνη και κίνητρο να σκοτώσει τον Αλέξανδρο ήταν η σύζυγός του, Ρωξάνη, η οποία αγανάκτησε για τους δύο μετέπειτα γάμους του. Αυτή η άποψη, που διαδόθηκε κατά τον 17ο αιώνα με την αγγλική τραγωδία «The Rival Queens», δεν στηρίζεται σε βάσιμες αποδείξεις.

Το αρσενικό έρχεται στο προσκήνιο το 2004, με το βιβλίο του μυθιστοριογράφουPaul Doherty, το οποίο δίνει έμφαση σε ένα μακάβριο κομμάτι των στοιχείων που αναφέρει ο Πλούταρχος και αργότερα ο Ρωμαίος συγγραφέας Quintus Curtius: το σώμα του Αλέξανδρου δεν διασπάστηκε, ακόμη και μετά την έκθεσή του, εν είδει προσκυνήματος, στις καλοκαιρινές θερμοκρασίες της Βαβυλώνας για περισσότερο από μια εβδομάδα. Ο Doherty αναφέρει τοξικολογικές μελέτες του 19ου αιώνα, ώστε να δείξει ότι η δηλητηρίαση με αρσενικό μπορεί να οδηγήσει σε μουμιοποίηση. Ωστόσο, κάτι τέτοιο δεν μπορεί να ελεγχθεί, καθώς δεν γίνεται να υπάρξουν δοκιμές.

Γίνεται άνθρωποι που κανονικά θα έπρεπε να είναι αφοσιωμένοι στον Αλέξανδρο, να τον ήθελαν νεκρό; Κάτι τέτοιο δεν μπορεί να αποκλειστεί. Μάλιστα, σύμφωνα με ορισμένους ιστορικούς, τους τελευταίους μήνες της ζωής του, ο Αλέξανδρος αντιμετωπιζόταν με φόβο και δυσπιστία από τους στενότερους συνεργάτες τους. Μετά την ανταρσία στην Ινδία, οι στρατηγοί ήξεραν πως μόνο ο θάνατος θα τον σταματούσε από το να κατακτήσει τη Δύση.

Εάν το ταριχευμένο σώμα του Μεγαλέξανδρου βρεθεί ποτέ, μπορεί επιτέλους να μάθουμε τι προκάλεσε το θάνατό του. Μέχρι τότε, ο καθένας μπορεί να αναπτύσσει την δική του θεωρία. Ένα είναι βέβαιο, το χάος και η κατάρρευση των επόμενων δεκαετιών δεν μοιάζει καθόλου με αποτέλεσμα προγραμματισμένης δολοφονίας. Αν στόχος των στρατηγών ήταν να γυρίσουν σπίτι, απέτυχαν παταγωδώς. Κανένας ποτέ δεν επέστρεψε στη Μακεδονία και μόνο ο Πτολεμαίος κατάφερε να κερδίσει μια κάποια ασφάλεια. Πολλοί από τους υπόλοιπους πάλεψαν για τη διαδοχή και τελικά αλληλοσκοτώθηκαν.

Σε κάθε περίπτωση, κάθε σχέδιο για δηλητηρίαση του Αλέξανδρου ήταν επικίνδυνο, ειδικά για τους Μακεδόνες, οι οποίοι δεν είχαν καμία εμπειρία με τις τοξίνες. Οι συνωμοσιολόγοι πρέπει να υποθέσουν ότι οι στρατηγοί τον μισούσαν τόσο, ώστε θα διακινδύνευαν τα πάντα για να τον σκοτώσουν. Είναι σίγουρα πιο εύκολο να τους δούμε με τον τρόπο που οι βασικές πηγές τους απεικονίζουν, ως μια ελίτ αξιωματικών, που εξαρτά την περιουσία της από την επιβίωση και την επιτυχία του βασιλιά της. Εν τέλει, είναι πιο εύκολο να πιστέψουμε ότι ο Αλέξανδρος πέθανε από ασθένεια. Μένει να αποδειχθεί αν είναι αληθινό.

(*) O James Romm είναι συγγραφέας και καθηγητής στο Bard College της Νέας Υόρκης. Ειδικεύεται σε θέματα αρχαίας ελληνικής και μακεδονικής ιστορίας. Το 2011 έγραψε το βιβλίο «Ghost on the Throne: The Death of Alexander the Great and the War for Crown and Empire»
.tvxs.g