Ο τρόπος φορολόγησης στην Αρχαία Ελλάδα

Ο τρόπος φορολόγησης στην Αρχαία Ελλάδα

Εάν οι αρχαίοι Αθηναίοι δεν ήταν μάστορες στην επιβολή και την είσπραξη φόρων, σήμερα ίσως να μην υπήρχε ο Παρθενώνας. Υπερβολή; Κι όμως, χάρη στο χαράτσι που πλήρωναν οι άλλες πόλεις κατά την Α' Αθηναϊκή Συμμαχία -ειδικότερα από το 454 π.Χ., το ένα εξηκοστό του ετήσιου φόρου πήγαινε υπέρ της... θεάς Αθηνάς - ο Περικλής εξοικονόμησε τα χρήματα για να χτιστεί ο περίφημος ναός.

Πριν από 2.500 χρόνια τα κρατικά ταμεία της Αθήνας ήταν γεμάτα, χωρίς τη βοήθεια των οικονομολόγων του Χάρβαρντ. Η οικονομική κρίση ήταν άγνωστη λέξη και το πλεόνασμα έφτανε σε πολύ μεγάλο ύψος. Και τότε όμως, χωρίς την πίεση των Ευρωπαίων εταίρων, έμπαιναν φόροι με διάφορες ονομασίες, τακτικοί και έκτακτοι, άμεσοι και έμμεσοι, για δημόσια έργα, για στρατιωτικό εξοπλισμό, κ.λπ. Ουδείς διέφευγε. Πλήρωναν οι έχοντες και κατέχοντες, πλήρωναν όμως και οι μέτοικοι, οι ξένοι δηλαδή, πλήρωναν και οι ιερόδουλες!

Οι αρχαίοι φόροι έμπαιναν με την έγκριση της Βουλής. Οσο για τη διαφάνεια, τα ονόματα όσων πλήρωναν αναγράφονταν στους φορολογικούς καταλόγους της εποχής, που βρίσκονταν σε κοινή θέα. Πάνω σε πέτρινες πλάκες και στήλες δηλαδή, σαν αυτές που υπάρχουν στο Επιγραφικό Μουσείο, ένα γνωστό-άγνωστο αλλά πολύ ενδιαφέρον μουσείο στην οδό Τοσίτσα 1, που αναδεικνύει και τεκμηριώνει κομμάτια της Ιστορίας.

Εκεί βρήκαμε τη μνημειώδη «Στήλη της εξηκοστής», έναν λίθινο φορολογικό κατάλογο ύψους 3,5 μέτρων όπου είναι καταγεγραμμένες κατά γεωγραφικές ενότητες οι καταβολές των συμμάχων της Α' Αθηναϊκής Συμμαχίας την περίοδο 454/3-440/39 π.Χ., προκειμένου να υπάρχει μια «καβάντζα» για να αντιμετωπιστούν οι Πέρσες. Οι εισφορές ήταν ανάλογες με την οικονομική κατάσταση των 265 συμμάχων. Βλέπουμε δηλαδή από τους Ιωνες οι Κυμαίοι να πληρώνουν 12 τάλαντα (6.000 δραχμές) και οι Νισύριοι μόλις ένα, ενώ από τη Θράκη οι Μενδαίοι έδιναν εννέα τάλαντα και οι Θάσιοι 30!

«Εκτός από αυτόν τον τακτικό φόρο, από το 440 π.Χ. η Αθήνα επέβαλλε στους συμμάχους της και έκτακτη εφάπαξ εισφορά, τη λεγόμενη επιφορά», μας πληροφορεί η διευθύντρια του Επιγραφικού Μουσείου Μαρία Λαγογιάννη. «Η δε είσπραξη είχε ανατεθεί σε ειδικούς άρχοντες, τους Ελληνοταμίες».

Οπως αποδεικνύεται, οι αρχαίοι Αθηναίοι είχαν πολλά κόλπα για την είσπραξη των φόρων. Οταν οι άλλες πόλεις άρχισαν να διαμαρτύρονται ενόψει της Β' Αθηναϊκής Συμμαχίας, οι Αθηναίοι τους υποσχέθηκαν ότι θα καταργήσουν τον συμμαχικό φόρο. Αυτό που έκαναν τελικά ήταν να του αλλάξουν όνομα και να τον πουν «σύνταξη».

Η κυρίαρχη αθηναϊκή πολιτεία είχε διάφορες πηγές για να γεμίζει το δημόσιο ταμείο. Υπήρχαν οι καταβολές για εκμίσθωση δημόσιας περιουσίας (κτήματα, οικοδομήματα ή τα μεταλλεία του Λαυρίου), υπήρχαν και οι δικαστικές καταβολές.

Κι άλλα τακτικά τέλη γέμιζαν τον κρατικό κορβανά: για να εισαχθούν και να εξαχθούν προϊόντα από τα αττικά λιμάνια (πεντηκοστή), ή για να εισαχθούν εμπορεύματα από τις πύλες της πόλης (διαπύλιον). Καμία εξαίρεση. Οι μέτοικοι έπρεπε να ανανεώνουν επί πληρωμή μία φορά το χρόνο την άδεια παραμονής τους στην Αθήνα (μετοίκιον), ενώ κατέβαλλαν και επιπρόσθετο τέλος για να έχουν το δικαίωμα να εργασθούν (ξενικόν). Οι δε οίκοι έδιναν τον... πορνικό φόρο.


Οι αμυντικές δαπάνες

Μέρος των κρατικών εσόδων πήγαινε για δημόσια έργα. Σε μια στήλη του μουσείου (432/1 π.Χ.) σώζονται δύο τροπολογίες σε ψήφισμα που σχετίζονται πιθανότατα με τη βελτίωση του συστήματος ύδρευσης της Αθήνας ή την κατασκευή και επισκευή των κρηνών. «Το έργο είχε προγραμματιστεί να γίνει 'από ολιγίστων χρημάτων', αλλά κατά προτεραιότητα», εξηγεί η Μ. Λαγογιάννη. «Η οικογένεια του Περικλή μάλλον προσφέρθηκε να καλύψει τη δαπάνη, αλλά η πόλη αποφάσισε τα χρήματα να δοθούν από τον φόρο των συμμαχικών πόλεων».

Οι αρχαίοι ημών πρόγονοι φρόντιζαν, επίσης, να εξασφαλίσουν κονδύλια για την άμυνα. «Οι πιο εύποροι ήταν υποχρεωμένοι να αναλαμβάνουν την 'τριηραρχία', την ετήσια δαπάνη για εξοπλισμό ενός πολεμικού πλοίου και τη σίτιση των ναυτών, που καθορίζονταν σε μια δραχμή ανά ναύτη ημερησίως», συνεχίζει η διευθύντρια του μουσείου, το οποίο εκθέτει μια σχετική στήλη του 481/0 π.Χ.

Χρειαζόταν τόλμη για να αρνηθεί κάποιος αυτό το σημαντικό έξοδο. Σε αυτή την περίπτωση έπρεπε να υποδείξει κάποιον άλλον, που θεωρούσε πιο πλούσιο, και να προτείνει αντίδοση. Να ανταλλάξει, δηλαδή, την περιουσία του με την περιουσία του πλουσιότερου. Αν ο άλλος πολίτης αρνιόταν, τότε η ανάθεση γινόταν από τα αρμόδια δικαστήρια.

Υποχρεωτική, αλλά ιδιαίτερα τιμητική ήταν και η χορηγία, η ανάληψη της δαπάνης για την προετοιμασία του χορού, τις θρησκευτικές εκδηλώσεις, τις παραστάσεις των δραματικών αγώνων. «Η χορηγία στοίχιζε 300-5.000 δρχ., όταν τον 5ο αιώνα ο ετήσιος μισθός της ιέρειας της Αθηνάς Νίκης ήταν 50 δρχ.», τονίζει η Μ. Λαγογιάννη, καθώς μας δείχνει μια στήλη του 313/2 π.Χ. Πρόκειται για τιμητικό ψήφισμα του Δήμου Αιξωνής (η σημερινή Γλυφάδα) για δύο χορηγούς, τον Αυτέα και τον Φιλοξενίδη, οι οποίοι «καλώς και φιλοτίμως εχορήγησαν».

Σαν να μην έφταναν και τότε τα τακτικά μέτρα, υπήρχαν και έκτακτα. Οπως η «επίδοσις» (σε χρήματα ή για την εκτέλεση συγκεκριμένου δημόσιου έργου) την οποία κατέβαλλαν οι πλούσιοι αλλά και οι μέτοικοι για την ενίσχυση της πόλης σε περίπτωση έκτακτης ανάγκης. Κι ακόμα η «εισφορά» σε περίοδο πολέμου για στρατιωτικές δαπάνες.

Κι αν κάποιος πιανόταν να φοροδιαφεύγει, ο νόμος ήταν αυστηρός, ακόμα και για τον φοροεισπράκτορα. Για του λόγου το αληθές, υπάρχει ένα ψήφισμα του 510 π.Χ. για τους Αθηναίους κληρούχους στη Σαλαμίνα, οι οποίοι ήταν υποχρεωμένοι να καταβάλλουν φόρο, να εκτελούν τη στρατιωτική τους θητεία, ενώ δεν επιτρέπονταν να εκμισθώσουν τη γη που τους είχε παραχωρηθεί. Εάν τα παραβίαζαν, πλήρωναν πρόστιμο, το τριπλάσιο του μισθώματος, στο Δημόσιο...

Διαβάστε περισσότερα: http://www.ellinikoarxeio.com/2011/10/ancient-hellenic-taxation.html#ixzz2hDc1dnh0

ΟΙ ΕΤΑΙΡΕΣ

 

ΟΙ ΕΤΑΙΡΕΣ

(Σημ: βλέπε επίσης εδώ και εδώ)

Εταίρες κατά την αρχαιότητα εκαλούντο οι γυναίκες εκείνες, οι οποίες απαλλαγμένες των δεσμών του γάμου, ζούσαν ελευθέρως εκ το εμπορίου των θέλγητρων των. Ό όρος εταίρα, συνώνυμος του όρου πόρνη, απετελούσε ευφημισμό χρησιμοποιηθέντα κατά πρώτον υπό των Αθηναίων, ήταν ανάλογος προς τον όρο amica των
Ρωμαίων και δεν σήμαινε, όπως πιστεύτηκε υπό τίνων, ιδιαιτέρα τινά κατηγορία προνομιούχο στη τάξει των γυναικών, οι οποίες χρηματίζονταν εκ των φυσικών των θέλγητρων.

Εξ όλων των πόλεων της Ελλάδος η ονομαστότερα δια τον αριθμό, την ωραιότητα και την πολυτέλεια των εταιρών της ήταν η Κόρινθος. Χάρις στην κεντρική της θέση η αφνειός Κόρινθος αποτελούσε το ερωτικό εντευκτήριο πλήθους ξένων πλουσίων και άσωτων εμπόρων και ναυτιλλομένων, εξ ου προήλθε και η γνωστή παροιμία: «οὐ παντὸς ἀνδρός εἰς Κόρινθον ἔσθ’ ὁ πλοῦς» (Στράβ. VIII, 6, 20). Οι γνωστότερες όμως και ενδοξότερες εταίρε είναι οι των Αθηνών. Η δημοσία συναναστροφή των περισσοτέρων εξ αυτών μετά πολιτικών ανδρών, καλλιτεχνών, ποιητών, φιλοσόφων κλπ. τις συνέδεσε με το όνομα των φίλων των και τις κατέστησε ενδόξους. Αφ’ ετέρου ο θρύλος, ο οποίος ήδη από της αρχαιότητος σχηματίσθηκε περί το όνομα της Ασπασίας, συνετέλεσε πολύ στο να προσδώσει  εξαιρετική αίγλη εις ολόκληρη την τάξη ων κοινών γυναικών. Ούτως επιστεύθη ότι όλες οι εταίρες είχαν τας αναμφισβήτητους αρετές της Ασπασίας και των ολίγων ανταξίων αυτής γυναικών. Εις την πραγματικότητα όμως οι περισσότερες και μορφώσεως και πνεύματος στερούντο, και το μόνον προτέρημα, στο οποίο στήριζαν την ελπίδα τής επιτυχίας των, ήταν η φυσική των καλλονή.

Η ακμή του εταιρισμού στην Αθήνα άρχεται από των τελών του Ε΄ αιώνος και επιφέρει μεγάλη κρίση στο γάμο, ο όποιος, θεωρούμενος έως τότε ως καθήκον κάθε πολίτου και ως θεμέλιο της κοινωνίας, αρχίζει να προσβάλλεται πανταχόθεν. Η κωμωδία της εποχής, εκπροσωπούσα την κρατούσαν γνώμη, τον σατυρίζει ανηλεώς, οι δε νέοι τον αποφεύγουν δια τον φόβο των βαρών, των ανησυχιών και των φροντίδων, τις οποίες συνεπάγεται» Οι περισσότεροι εκ των συγγραφέων και καλλιτεχνών τής εποχής ταύτης αντί να νυμφευθούν προτιμούσαν να διατηρούν κατά το μάλλον ή ήττον διαρκείς σχέσεις μετά εταίρες. Είναι γνωστές οι σχέσεις του Πραξιτέλους μετά τής Φρύνης, του Αρίστιππου μετά της Λαΐδας, του Μενάνδρου μετά τής Γλυκέρας, του Διφίλου μετά τής Γναθαίνης, του Επικούρου μετά της Λεόντιον κλπ.

Οι εταίρες δύνανται να διαιρεθούν σε πλείστες κατηγορίας. Την τελευταία εξ αυτών αποτελούσαν οι γυναίκες εκείνες, οι οποίες ζούσαν στους τόπους της επισήμου πορνείας. Η ίδρυση οίκων ανοχής ανάγεται στους χρόνους του Σόλωνος, ο οποίος θεώρησε απαραίτητο την πορνεία διά την εξασφάλιση των εντίμων γυναικών από τις επιθέσεις των άγαμων (Αθήναιος IΓ΄, 569 D). Το αντίτιμο εκάστης επισκέψεως στους οίκους τούτους, οι όποιοι καλούντο πορνεῖα, οἰκήματα, ἐργαστήρια, παιδισκεῖα, κασαυρεῖα, ήταν ένας οβολός. Εκτός των επισήμων τούτων ιδρυμάτων υπήρχαν και πολλά άλλα διατηρούμενα υπό Ιδιωτών, ανδρών ή γυναικών, ξένων, μετοίκων ή απελεύθερων, καλουμένων πορνοβοσκῶν. Οι γυναίκες των οίκων τούτων ανήκαν στην ιδιοκτησία του κυρίου των και ήσαν δουλικής καταγωγής, προωρισμένα εκ παιδικής ηλικίας διά το επάγγελμα τούτο, ή είχαν εκπέσει σε δουλεία λόγω εκθέσεως ή λόγω αρπαγής των υπό πειρατών ή πολεμίων. Οι  γυναίκες αυτές κατείχαν υψηλοτέρα σχετικά θέση ή αι των δημοσίων οίκων.

’λλην ιδιαιτέρα και πολυάριθμο τάξη εταιρών αποτελούσαν οι ορχηστρίδες, οι αυλητρίδες, οι καθαρίστριες, οι ψάλτριες, οι σμαβυκίστρες, οι οποίες  προσκαλούμενες στα συμπόσια έτερπαν με την τέχνη και τα Φυσικά των θέλγητρα τους ευωχούμενους. Καθόλου ειπείν οι καλλιτέχνιδες αυτές αποτελούσαν ιδιοκτησία ενός κυρίου , ο οποίος τις εκπαίδευε και τας ενοίκιαζε σε ιδιώτες. Μερικές όμως εξ αυτών ήσαν απελεύθεροι, εξακολουθούσαν δι’ ίδιο λογαριασμό το διπλοΰν επάγγελμα, το όποιον είχαν ως δούλες (Λουκιαν. Εταιρ. Διαλ. 15, 2).

Απομένει τέλος το πλήθος των εταιρών, οι οποίες όντας ελεύθερες ζούσαν μόνες και ανεξάρτητες. Αυτές ήσαν απελεύθερες ή ξένες, σπανιώτερα δε πολίτιδες. Ό αριθμός των απελεύθερων, οι οποίες επιδίδονταν στο επάγγελμα τούτο, ήταν μέγας. Όσο αφορά τις ξένες, αυτές προσελκύονταν στα μεγάλα κέντρα και ιδίως στην  Αθήνα υπό των ευκολιών, τις οποίας προσέφερε η πόλη στην εξάσκηση του. επαγγέλματος των και υπό της ελπίδας μεγαλύτερων κερδών, οσάκις δεν ήσαν θύματα βιωτικής ατυχίας. Ο αριθμός των εξ εντοπίων και ελευθέρων γονέων γεννηθεισών εταιρών ήταν σχετικώς μικρός και προέρχονταν συνήθως εκ των κατωτέρων τάξεων και εκ μεγάλης διαστροφής ή μεγάλης ατυχίας (Λουκιαν. Εταιρ. Διάλ. 6,1. κ. έ.).

Οι τόποι και οι ευκαιρίες, κατά τις οποίες συναντά κανείς στην Αθήνα τις εταίρες ήσαν ποικίλοι. Εξέρχονταν και επιδεικνύονταν ελευθέρως στην οδό (ενώ αυτό ήταν απαγορευμένο για τις έντιμους γυναίκες) και μόνον λεπτομέρειες μερικές της αμφιέσεώς των πρόδιδαν το επάγγελμα των. Έφεραν επί παραδείγματι υποδήματα, οι ήλοι των οποίων αποτύπωναν επί του εδάφους ερωτική τίνα πρόσκληση,· ως «ἀκολούθ(ε)ι» κλπ. Μεταξύ των διαφόρων τρόπων, διά των οποίων εκδήλωνε κάποιος  την προτίμησή του προς τα θέλγητρα μιας εταίρας, ήταν και η μηλοβολία. Συναντούσε κανείς επίσης εταίρες σε όλους τους πολυσύχναστους τόπους: στα θέατρα, στην αγορά, στο ναό της Αφροδίτης κλπ.

Οι κύριοι πελάτες των εταιρών ήσαν οι πλούσιοι νέοι. Κάθε πλούσιος Αθηναίος έφηβος από της εφηβίας του μέχρι του γάμου του διέθετε αρκετά έτη διά την ασωτία και την άγρα της ηδονής. Οι σχέσεις των μετά των εταιρών δεν είχαν καμιά ιδιαιτέρα ωραιότητα και έμοιαζαν καταπληκτικά με τις σχέσεις των νέων όλων των αιώνων προς τις κοινές γυναίκας. Η κοινή γνώμη δείκνυε άκρα επιείκεια προς τις ασωτίας των νέων, η δε τρέχουσα ηθική δεν είχε τίποτε να τις κατηγορήσει αν δεν κατασπαταλούσαν την πατρική των περιουσία διασκεδάζοντας μετά των εταίρων, αν δεν προκαλούσαν σκάνδαλο και αν γνώριζαν να αποσυρθούν εγκαίρως. Το  σύνηθες τέλος των δεσμών τούτων ήταν κανείς πολυτάλαντος γάμος, τον όποιον επετύγχαναν οι γονείς και επεδοκίμαζαν οι υιοί.

Αλλά τα αθηναϊκά ήθη ανέχονταν και σχέσεις νυμφευμένων ανδρών μετά εταιρών. Είναι αληθές ότι οπωσδήποτε ο γάμος επέφερε ποιάν τίνα διακοπή των σχέσεων τούτων και μετάβαλλε πως την ηδονοπαθή ελευθέρα ζωή, αλλ’ είναι συγχρόνως αναμφισβήτητο, ότι οι συζυγικές απιστίες δεν αποτελούσαν εξαίρεση και δεν προκαλούσαν σκάνδαλο. Η κυρία αιτία του γεγονότος τούτου ενέκειτο στον τρόπο, με τον οποίο συνάπτονταν οι αθηναϊκοί γάμοι. Πολλάκις οι νεόνυμφοι ουδέ κατ’ όψιν καν είχαν γνωρίσει αλλήλους προ του γάμου. Τα του γάμου προετοίμαζαν οι γονείς, οι οποίοι αδιαφορούσαν τελείως διά την κλίση και την ιδιοσυγκρασία των συζευγνυομένων και εφρόντιζαν μόνον διά την καταγωγή και την περιουσία. Η συμπάθεια και ο έρως δεν είχαν σχεδόν καμίαν θέση στις ενώσεις αυτές. Χαρακτηριστικότατη είναι και η σχετική ομολογία του Δημοσθένη στο  «Κατὰ Νεαίρας» λόγον του: «τὰς μὲν ἑταίρας ἡδονῆς ἕνεκ ἔχομεν, τὰς δὲ παλλακὰς τῆς καθ’ ἡμέρας θεραπείας τοῦ σώματος, τᾶς δὲ γυναῖκας τοῦ παιδοποιεῖσθαι γνησίως καὶ τῶν ἔνδον φύλακα πιστὴν ἔχειν» (Δημοσθ. Κατά Νεαίρ. 122). Η παιδεία των γυναικών παραμελούνταν σχεδόν παντελώς, διότι ενομίζοντο αυτές κατωτέρας τάξεως όντα, ήττον των ανδρών πεπροικισμένες υπό της φύσεως και ανίκανες να λάβουν μέρος στα δημόσια πράγματα ή να συμμερισθούν της συμπαθείας των εαυτών ανδρών. Όθεν διανοητικώς αυτές δεν ήσαν ικανές προς ευάρεστο κοινωνία μετά των συζύγων των, επιζητούντων διά τούτο αλλαχού ότι δεν εύρισκαν στον οίκο. Οι γυναίκες ήσαν υποβεβλημένες εις υποχρεώσεις, τις οποίες οι άνδρες δεν ήσαν υποχρεωμένοι να τηρούν. Η γυνή φαίνεται ότι δεν είχε το δικαίωμα να καταδίωξει τον σύζυγό της και εάν μπορούσε  να απόδειξη ότι παρέβη την συζυγική πίστη, ενώ η ιδία υπέκειτο σε αυστηρές ποινές επί τω ίδιο έγκλημα.

Συχνάκις υποστηρίχθηκε ότι ο αθηναϊκός νόμος επέβαλλε στις εταίρες ιδιαίτερο ένδυμα, το οποίο τις διέκρινε από των άλλων γυναικών. Η μόνη άμεσος μαρτυρία η φερομένη προς υποστήριξη της γνώμης ταύτης είναι χωρίο τι του Σουίδα, κατά το οποίο «νόμος Ἀθήνησι τὰς ἑταίρας ἀνθινὰ φορεῖν»· φαίνεται όμως ότι ενταύθα η λέξη νόμος τέθηκε αντί του «ἔθος». Αλλαχού, όπως στους Λοκρούς, στις Συρακούσες, στην Λακεδαιμόνα, απαγορεύονταν στις έντιμες γυναίκες να φορούν ορισμένα είδη ενδυμάτων. Καθόλου ειπείν όμως ουδείς περιορισμός επιβάλλονταν στην ενδυμασία των εταιρών, διότι αρκούσε η όλη εμφάνισή τους, για να προδώσει το επάγγελμά τους. Αν η ενδυμασία τους διέφερε της ενδυμασίας των εντίμων γυναικών, τούτο οφείλεται στην ελευθέρα εκλογή τους και στην ανάγκη να προσελκύσουν την προσοχή των ανδρών και να καταστήσουν έκδηλα τα θέλγητρα των. «Αἱ ἑταῖραι, καὶ μάλιστα αἱ ἀμορφότεραι αὐτῶν, καὶ τὴν ἐσθῆτα ὅλην πορφυρᾶν καὶ τὴν δειρὴν χρυσῆν πεποίηνται, τῷ πολυτελεῖ θηρώμεναι τὸ ἐπαγωγὸν καὶ τὸ ἐνδέον τῷ καλῲ προσθέσει τοῦ ἔξωθεν τερπνοῦ παραμυθούμεναι· ἡγοῦνται γὰρ καὶ τὴν ὠλὲνην αὐταῖς στιλπνοτέραν φαίνεσθαι συναπολάμπουσαν τῷ χρυσῷ καὶ τοῦ ποδὸς τὸ μὴ εύπερίγραφον λήσειν ὑπὸ χρυσῷ σανδάλῳ καὶ τὸ πρόσωπον αὐτὸ ἐρασμιώτερον γενήσεσθαι τῷ φαεινοτάτῳ συνορώμενον» (Λουκιαν. Περί του οίκου 194, 7).

Οι εταίρες αποτελούσαν πηγή προσόδων στην αθηναϊκή πολιτεία. Μεταξύ των εισοδημάτων της πόλεως συγκαταλέγονταν και το «πορνικὸν τέλος», του οποίου η είσπραξη μισθώνονταν κατ’ έτος υπό της βουλής στους πορνοτελώνες, οι οποίοι απέγραφαν τους καθ’ έκαστο έτος επιδιδόμενους στο επάγγελμα της πορνείας. Φαίνεται δε ότι η επαγρύπνηση του κράτους επεκτείνονταν και μέχρι του καθορισμού του ποσού, το οποίον δικαιούτο να λαμβάνει εκάστη εταίρα, χωρίς τούτο να σημαίνει κατ’ ουσία ότι η εταίρα δεν ήταν ελευθέρα να προβαίνει στις ιδιαιτέρες μετά των πελατών της συμφωνίες.

Η φήμη πολλών εταιρών παρέμεινε αμείωτος μέχρις ημών. Πλην της Ασπασίας, η οποία διαδραμάτισε σπουδαιότατο πρόσωπο στη αθηναϊκή δημοκρατία διά του ερωτά της προς τον Περικλέα, είναι γνωστή η Φρύνη, ήτις χρησίμευσε ως πρότυπο αγάλματος της Αφροδίτης, η Λαΐς φίλη Αρίστιππου του Κυρηναίου, η Θαργηλία εκ Μιλήτου, ήτις κατά τον Πλούταρχο είχε σχέσεις με τους μεγαλύτερους πολιτικούς άνδρας της Ελλάδος και απέθανε ως βασίλισσα στην Θεσσαλία, η Θαίς, ερωμένη του Αλεξάνδρου κατ’ αρχάς και σύζυγος του Πτολεμαίου, βασίλισσα της Αιγύπτου βραδύτερον, η Λάμια φίλη Δημητρίου του Πολιορκητή, για την οποία οι Αθηναίοι ίδρυσαν βωμό υπό την επίκληση Αφροδίτη Λάμια, η Λεόντιο μαθήτρια του Επικούρου και κομψή συγγραφεύς κατά μαρτυρία του Κικέρωνα, και άλλες.

Στην Ρώμη δέον να διακρίνουμε δύο περιόδους της ιστορίας των εταιρών. Μέχρι της εισβολής των ελληνικών εθίμων οι scortae και meretrices ήσαν κοινές πόρνες. Ζούσαν στα lupanar (πορνείο), ήσαν δούλες των lenones (πορνοβοσκών), και υπέκειντο σε αυστηρά παρακολούθηση εκ μέρους των αγορανόμων. Όπως στην Αθήνα έτσι και στη Ρώμη, το επισκέπτεσθαι τα πορνεία δεν ήταν καθόλου ατιμωτικό. Όταν εισέβαλαν τα ελληνικά ήθη στη Ρώμη, σχηματίσθηκε υπεράνω των scorta
κατά το ελληνικό πρότυπο μία τάξη εταιρών ελευθέρων και ανεξαρτήτου, οι οποίες εκμεταλλεύονταν τα θέλγητρα των δι’ ίδιον λογαριασμό, και μετέρχονταν συγχρόνως την αυλητρίδα, κιθαρίστρια, χορεύτρια, υποχρεούμενοι μόνον να φέρουν ως διακριτικό ιδιαιτέρα τήβεννο, την toga meretricia (βλ. και λέξη πορνεία).

Βιβλιογραφία

01. Λουκιανού, Εταιρικοί διάλογοι τ. Γ΄σ. 253 κ.εξ

02. Αθηναίου, Δειπνοσοφιστές, βιλβ. Ιγ΄

03. Brouwer, Histoire de la civilisation morale er religieuse des Grecs

04. W. A. Becker, Charikles, γ΄έκδ. υπό Goel, τ., Β΄ (Die Hetaeren) σ. 85-103

05. Του αυτού, Gallus, Β΄ έκδ. υπό Goel τ. Γ΄ (Die Buhlerinnen), σ. 89-103 (Berlin 1882)

06. P. Darblay, Les Hetaires celebres (1889)

07. E. Deschanel, Les courtisanes grecques (Paris 1847)

08. Dufour, Histoire de la prostitution (Bruxelles 1861)

09. Dupouy, La prostitution dans l’ antiquite (1877)

10. W.S. Ferguson, Hellenistic Athens (London 1911)

11. F. Jacobs, Beitrage zur Gesch. des Weiblich. Geschlechts εν «Vermischt. Schrift», τ. IV, σ. 312-534

12. E. Montagne, Histoire de la prostitution dass l’ antiquite (1869)

13. M. de Moutifand, Les courtisanes de l’ antiquite (Paris 1883 - 1884)

14. Wachsmuth, Jellen. Allterth., τ. Β΄, σ. 392

Πηγή: Παπακωνσταντίνου Θ., Φιλόλογος, Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια, τόμος Ια΄, σσ. 662 - 663

http://www.apologitis.com/gr

ΠΑΛΛΑΚΙΔΕΣ & ΙΕΡΟΔΟΥΛΟΙ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΜΕΣΟΓΕΙΟ ΙΕΡΕΣ ΣΥΝΤΕΧΝΙΕΣ – ΙΔΙΩΤΙΚΟ ΕΜΠΟΡΙΟ

Γράφει ο ΣΤΑΥΡΟΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΔΗΣ, Αρχαιολόγος

 

Σκηνή συμποσίου. Ερυθρόμορφο αγγείο, που βρίσκεται στο Εθνικό Μουσείο της Νεάπολης & οπίσθια όψη αγάλματος της Αφροδίτης από την Σιδώνα (Παρίσι, Μουσείο του Λούβρου) (Πηγή: Ιστορία Εικονογραφημένη, τεύχος 435, Σεπτέμβριος 2004, άρθρο «Παλλακίδες & ιερόδουλοι στην Αρχαία Μεσόγειο, Ιερές συντεχνίες – Ιδιωτικό Εμπόριο», Σταύρος Οικονομίδης, Αρχαιολόγος, σελίδα 61)

(Σημ: βλέπε επίσης εδώ και εδώ)

Οι εταίρες του αρχαίου ελληνικού κόσμου ανήκουν, αν και όχι αποκλειστικά, κυρίως στον αστικό χώρο της πόλης. Συχνά έρχονται σ’ αυτήν από την επαρχία και επίσης αλλάζουν συχνά τόπο κατοικίας, όπως η γνωστή Νέαιρα. Καθώς είναι φυσικό έλκονται περισσότερο από τα μεγάλα εμπορικά κέντρα: την Αθήνα, την Κόρινθο, την Πάφο, την πόλη της Ρόδου.

Και άλλα αστικά κέντρα και εμπορικοί κόμβοι είναι γνωστοί για τον μεγάλο πληθυσμό εταίρων, δημόσιων παλλακίδων και ιεροδούλων, όπως η Επίδαμνος στην Ήπειρο, η Επίδαυρος, τα Μέγαρα, η Τανάγρα, το Βυζάντιο. Επίσης ολόκληρες περιοχές είναι διάσημες για τις εταίρες τους, όπως η Θεσσαλία, η Σικελία, η Ναύκρατις της Αιγύπτου. Στην Ιταλική Χερσόνησο η Ρώμη κρατεί τα πρωτεία σε αριθμό εταίρων και από νωρίς παίρνει τον χαρακτήρα της «πρωτεύουσας της διαφθοράς». Το περίφημο λαϊκό προάστιο της Ρώμης, η Σουμπούρα, ήταν συνοικία φτωχών μετοίκων και εταίρων, ένα είδος «πόλης της αμαρτίας» στην οποία άντρες από όλες τις κοινωνικές τάξεις μπορούσαν να βρουν πόρνες για όλα τα γούστα και τα βαλάντια.

Αριστερά: Άλλη μια σκηνή συμποσίου από ερυθρόμορφη κύλικα του 5^ου αιώνα. Στο κέντρο γυμνή εταίρα παίζει δίαυλο. (Πηγή: Ιστορία Εικονογραφημένη, τεύχος 435, Σεπτέμβριος 2004, άρθρο «Παλλακίδες & ιερόδουλοι στην Αρχαία Μεσόγειο, Ιερές συντεχνίες – Ιδιωτικό Εμπόριο», Σταύρος Οικονομίδης, Αρχαιολόγος, σελίδα 62 & 63)

Δεξιά: Πινάκιο από την Απουλία με σκηνή συνομιλία νέου με εταίρα. (Πηγή: Ιστορία Εικονογραφημένη, τεύχος 435, Σεπτέμβριος 2004, άρθρο «Παλλακίδες & ιερόδουλοι στην Αρχαία Μεσόγειο, Ιερές συντεχνίες – Ιδιωτικό Εμπόριο», Σταύρος Οικονομίδης, Αρχαιολόγος, σελίδα 63)

Στην Πομπηία η λάβα από την έκρηξη του Βεζούβιου διατήρησε την πόλη σχεδόν ανέπαφη και έτσι μπορούμε να επισκεφθούμε και να μελετήσουμε ολόκληρες συνοικίες που φιλοξενούσαν πορνεία και χαμαιτυπεία κάθε λογής. Επίσης διατηρήθηκαν αναλλοίωτες τοιχογραφίες με θέματα από τον αγοραίο έρωτα της εποχής ώστε να μπορούμε να φανταστούμε την κατάσταση και σε άλλες παράλιες πόλεις, πόλεις με ισχυρή διακίνηση κεφαλαίου και πληθυσμού.

Συχνά οι κοπέλες ήταν Ανατολίτισσες και έρχονταν από χώρες όπως τη Λυδία, τη Συρία και τη Φοινίκη. Η Θράκη είχε επίσης τη φήμη περιοχής που εξήγε μεγάλο αριθμό δούλων και εταίρων. Στην Αίγυπτο οι δούλες που πωλούνταν ως πόρνες εισάγονταν από τις αραβικές χώρες και από την Αφρική μέσω των ακτών της Ερυθράς Θάλασσας. Οι «εισαγωγείς» εταίρων στην Αίγυπτο ήταν υποχρεωμένοι να πληρώσουν ειδικό τελωνειακό φόρο, τον λεγόμενο «Εταιρικό», που τους έδινε όμως το προνόμιο να διακινούν ελεύθερα στην Αίγυπτο το ζωντανό εμπόρευμα τους και να οργανώνουν ατιμώρητα δίκτυα μαστροπείας και πορνείας. Εταίρες από την Ελλάδα ήταν αντίθετα σπάνιες και ακριβές στην Ανατολή και στην Ασία και η απόκτηση τους εθεωρείτο σημείο μεγάλης οικονομικής ευχέρειας.

Οργανωμένη πορνεία αναπτύχθηκε σε διάφορες περιοχές του ελληνικού χώρου, σε ναούς αφιερωμένους στη θεά Αφροδίτη, όπου οι ιερές δούλες, ή ιερόδουλες, ήταν ιδιοκτησία των ναών και εργάζονταν προς όφελος πάντα του ναού. Κάθε ναός της Αφροδίτης όφειλε να πληρώσει δασμό στην πόλη που τον φιλοξενούσε, ένα είδος πάγιου φόρου που προερχόταν από τα ετήσια κέρδη των ναών αυτών.

Οι ιερόδουλες των ναών της Αφροδίτης απάρτιζαν σωματεία, κατά πόλη και γεωγραφική περιοχή, σωματεία οργανωμένα τα οποία ασκούσαν και ισχυρή επιρροή στην οικονομική και επομένως στην πολιτική ζωή. Στις δύσκολες καταστάσεις που αντιμετώπιζε η πολιτεία οι ιερόδουλες ήταν υποχρεωμένες να προσευχηθούν συλλογικά για τη σωτηρία και την ασφάλεια όλων. Λέγεται ότι, όταν οι Πέρσες του Ξέρξη κατέβαιναν για να υποδουλώσουν την Ελλάδα, οι ιερόδουλες της Κορίνθου συγκεντρώθηκαν στην κορυφή του Ακροκορίνθου και προσευχήθηκαν όλες μαζί. Μετά την αποτυχία του Ξέρξη ο Σιμωνίδης εμπνεύστηκε ένα ωραίο επίγραμμα αφιερωμένο στις ιερόδουλες και στην Αφροδίτη, που εισάκουσε τις προσευχές τους. Το επίγραμμα χαράχθηκε σε έναν πίνακα που τοποθετήθηκε στον ναό της θεάς.

Χάλκινο άγαλμα της Αφροδίτης από τη Σιδώνα. (Πηγή: Ιστορία Εικονογραφημένη, τεύχος 435, Σεπτέμβριος 2004, άρθρο «Παλλακίδες & ιερόδουλοι στην Αρχαία Μεσόγειο, Ιερές συντεχνίες – Ιδιωτικό Εμπόριο», Σταύρος Οικονομίδης, Αρχαιολόγος, σελίδα 64)

Οι ναοί της Αφροδίτης ήταν συγκροτήματα πολλών κτιρίων μέσα στα οποία ασκείτο λατρεία της θεάς και ιερή πορνεία. Είναι πιθανό ότι στο συγκρότημα ή σε άμεση γειτνίαση υπήρχαν καταλύματα για τους προσκυνητές που έρχονταν από μακριά.  Ο προσκυνητής-πελάτης παρουσιαζόταν στους θεράποντες της θεάς οι οποίοι τον οδηγούσαν στον ναό, για να αφήσει τα δώρα του και να θυσιάσει στη θεά. Ύστερα περνούσε στον χώρο στον οποίο κατοικούσαν οι ιερόδουλες. Για να δουλεύουν σε έναν χώρο οργανωμένο και με κρατική υποστήριξη σημαίνει ότι οι ιερόδουλες πρέπει να επιλέγονταν αυστηρά για την ομορφιά τους και τους τρόπους τους. Στους ναούς της Πανδήμου Αφροδίτης είναι βέβαιο πως η πορνεία προστατευόταν από τους επίσημους φορείς του άστεως και δεν ενείχε την έννοια της φτηνής, αγοραίας εκπόρνευσης. Επρόκειτο για αφιέρωση στην Αφροδίτη.

Η ερωτική πράξη στο πλαίσιο του ναού θεωρείτο καθαρά ως ιερή τελετουργική πράξη ένωσης με τη θεά. Όσο απίστευτο και να φαίνεται σε εμάς σήμερα, στον ελληνορωμαϊκό πολιτισμό η ιεροδουλία ήταν ένας από τους πιο σεβαστούς και παραδοσιακούς θεσμούς.

Λεπτομέρεια από τον κρατήρα του Ευφρονίου όπου εικονίζονται εταίρες. (Πηγή: Ιστορία Εικονογραφημένη, τεύχος 435, Σεπτέμβριος 2004, άρθρο «Παλλακίδες & ιερόδουλοι στην Αρχαία Μεσόγειο, Ιερές συντεχνίες – Ιδιωτικό Εμπόριο», Σταύρος Οικονομίδης, Αρχαιολόγος, σελίδα 65)

Μαζί με τις ιδιωτικές παλλακίδες οι ιερόδουλες αποτελούσαν την πιο υψηλή τάξη, ένα είδος εταιρικής «ελίτ». Προσέφεραν υψηλό λειτούργημα έναντι των πολιτών ή των ξένων και της θεάς. Με το αζημίωτο βέβαια. Η Κόρινθος, για παράδειγμα, «δεν ήταν για όλα τα βαλάντια». Η άσκηση της ιερής δουλείας κόστιζε πανάκριβα σε όποιον επιθυμούσε να ενωθεί με την Αφροδίτη και να «θύσει» στην κλίνη του Έρωτα! Στους χρόνους της ακμής της η Κόρινθος είχε πάνω από χίλιες ιερόδουλες στον λόφο του Ακροκορίνθου. Ανάμεσα στα άλλα αγαθά που ανταλλάσσονταν στην πλούσια πόλη, ισχυρός πόλος έλξης για τους επισκέπτες ήταν οι ιερόδουλες, «αιτία πτώχευσης πολλών άμοιρων ναυτικών», όπως λέει ο Στράβων. Δεν ήταν λίγες οι φορές που σημαίνοντα πρόσωπα (όχι μόνο άντρες, αλλά και γυναίκες) προσέφεραν στην Αφροδίτη ολόκληρες ομάδες από ιερόδουλες.

Ένα από αυτά ήταν και ο Ξενοφών ο Κορίνθιος που είχε κάνει τάμα για τη νίκη του στους Ολυμπιακούς Αγώνες την αφιέρωση πολλών ιεροδούλων στη θεά του έρωτα. Συγκεκριμένα ο Πίνδαρος στις Ωδές του συμπεριέλαβε ένα ποίημα που αφορούσε το τάμα αυτού του αθλητή του πένταθλου.

Η Κόρινθος ήταν ήδη πριν τους Περσικούς Πολέμους το μεγαλύτερο και πιο οργανωμένο κέντρο ιεροδουλικής δραστηριότητας στην Ελλάδα. Δεν ήταν η μόνη πόλη με έντονη λατρεία της Αφροδίτηςκαι με τόσο ευρεία διάθεση ιεροδούλων. Ο Έρυξ της Σικελίας, η Πάφος και η Αμαθούντα της Κύπρου, οι Επιζεφύριοι Λοκροί της Ιταλίας ήταν επίσης παγκόσμια κέντρα ιεροδουλίας, της προστατευμένης από τους ναούς της Αφροδίτης εκπόρνευσης γυναικών. Ιστορικά οι συντεχνίες των ιεροδούλων είχαν ασιατική καταγωγή, με πιθανό τόπο προέλευσης τη μικρασιατική Λυδία και τη δημώδη ερωτική λατρεία της Αστάρτης σε όλη την Εγγύς Ανατολή, από τη Συρία και τη Μικρά Ασία ως την Παλαιστίνη και την Κύπρο.

Η ερωτική αφιέρωση διαμέσου της ερωτικής πράξης είναι μια πρακτική που χάνεται στα βάθη των αιώνων. Αρχικά ήταν μια γνήσια τελετουργική διαδικασία προς τιμήν της θεάς της γονιμότητας, η οποία εξασφάλιζε την ενδυνάμωση των γενετήσιων ικανοτήτων και την καρποφορία. Αργότερα, στον ελληνικό κόσμο, η λατρευτική αφιέρωση στον έρωτα διοχετεύτηκε σε πολλές λατρείες, όπως σ’ αυτήν τουΔιονύσου, του Πριάπου και της Πανδήμου Αφροδίτης.

Σύμφωνα με τη μαρτυρία του Νικάνδρου η Αθήνα επί Σόλωνος απέκτησε τον πρώτο μεγάλο ναό της Πανδήμου Αφροδίτης και παράλληλα τη δική της συντεχνία οργανωμένων ιεροδούλων. Αυτό το μέτρο του Σόλωνα, δημοσίου ελέγχου των εταιρών, ανήκε στο ευρύτερο πλαίσιο νόμων και αστικών θεσμών του. Πέρα από τη θέσπιση της ιεροδουλίας στον ναό της Πανδήμου Αφροδίτης η άποψη του Σόλωνα για τις κοινές πόρνες ήταν τόσο αρνητική ώστε τον ώθησε να εύχεται αυτές να μην έχουν απογόνους που ντροπιάζουν την πόλη και τις ηθικές αξίες της.

Λίγο αργότερα ο Σωκράτης μας ξαφνιάζει στον διάλογο που κάνει με τη Θεοδότη εξομοιώνοντας το επάγγελμα της πόρνης με κάθε άλλη επαγγελματική ενασχόληση. Ο Σωκράτης δεν διστάζει να πει ότι η εκπαίδευση που δίνει ο προστάτης - μαστροπός στην εταίρα είναι ανώτερη διδαχή της υπέρτατης σαρκικής και ψυχικής απόλαυσης.

Αν και ευδοκίμησε στους αιώνες της κλασικής και ελληνιστικής Αθήνας ο θεσμός του Σόλωνα δεν στάθηκε αρκετά ισχυρός για να κάνει το άστυ της Παλλάδος παγκοσμίως γνωστό για τη δράση των ιεροδούλων του. Αντίθετα στο Άστυ επικράτησαν τα ιδιωτικά πορνεία και η προαγωγή, η διακίνηση και η εκμετάλλευση των εταίρων από επαγγελματίες του χώρου (μαστροπούς, Ienonaes, prostitutores)

Νομική κατάσταση των αρχαίων εταίρων

Η «σταδιοδρομία» των εταίρων άρχιζε νωρίς, αμέσως μετά την εμφάνιση της εμμηνόρροιας. Οι κοπέλες άλλαζαν το όνομα τους διαλέγοντας ένα όνομα «μάχης» που θα τις αντιπροσώπευε στον χώρο του αγοραίου έρωτα. Το όνομα δινόταν συχνά από τον ή την υπεύθυνη για την εκπόρνευση του κοριτσιού. Δεν επρόκειτο για ονόματα δηλωτικά του επαγγέλματος.

Μάλλον επιλέγονταν ονόματα όμορφα, εύηχα, εξωτικά όπως Αφροδίτη, Λαΐς, Νηρηίς, Νεφέλη ή ονόματα που υποδήλωναν τον τόπο καταγωγής: Λυδία, Συρία, Αιγύπτια, Περσηίς. Η αλλαγή του ονόματος γινόταν, για να χάνονται ευκολότερα τα ίχνη των απαχθέντων από τα σπίτια τους κοριτσιών αλλά και για να είναι εύκολη η επαναχρησιμοποίηση του αρχικού ονόματος σε περίπτωση που η εταιρική «σταδιοδρομία» τερματιζόταν με γάμο.

Η νομική κατάσταση διέφερε πολύ από τόπο σε τόπο. Στους οίκους ανοχής συνήθως εργάζονταν δούλες αλλά και ελεύθερες γυναίκες που είχαν συνάψει ειδικό συμβόλαιο εργασίας. Η απομάκρυνση από τον οίκο ήταν δυνατή μόνο σε περίπτωση που ικανοποιούνταν απόλυτα οι εργασιακές απαιτήσεις του ιδιοκτήτη του. Δεν ήταν αδύνατο ή σπάνιο αυτές οι εταίρες να επιλέξουν την απόδραση, με τη βοήθεια κάποιου πελάτη, ενός νέου εκμεταλλευτή ή με δική τους θέληση. Οι εταίρες που διήγαν τον εταιρικό τους βίο εκτός οίκων ανοχής ήταν συνήθως απελεύθερες (δούλες που είχαν κατορθώσει να εξαγοράσουν την ελευθερία τους) ή γυναίκες γεννημένες ελεύθερες. Αυτές προέρχονταν από ανώτερα κοινωνικά στρώματα και φιλοδοξούσαν να γίνουν ερωμένες και παλλακίδες πλούσιων και υψηλά ισταμένων πολιτικών παραγόντων. Λέγεται ότι μια από αυτές ήταν η περίφημη Ασπασία, σύντροφος του Περικλή και ικανότατη υποστηρίκτρια της πολιτικής δράσης του στην Αθήνα του Χρυσού Αιώνα. Κατά κανόνα οι εταίρες επιλέγονταν από τα πλέον χαμηλά κοινωνικά στρώματα. Οι δημεύσεις περιουσιών αφορούσαν και το προσωπικό που υπηρετούσε τους χρεοκοπημένους αφέντες του. Θεραπαινίδες, υπηρέτριες και μαγείρισσες δημεύονταν μαζί με τα έπιπλα, τα κτίρια και τα περιβόλια! Στην καλύτερη περίπτωση αγοράζονταν σε δημόσιο πλειστηριασμό από κυρίους που τους ξανάδιναν την κανονική τους ιδιότητα. Στη χειρότερη περίπτωση αγοράζονταν από τους lenonaes και οδηγούνταν στην πορνεία.

Η κατάληξη στον οίκο ανοχής πολλές φορές γινόταν λόγω αιχμαλωσίας κατά τη διάρκεια πολέμων. Σε αυτήν την περίπτωση οι νικητές μετέφεραν στις πόλεις τις απαχθείσες γυναίκες και τις πωλούσαν στο σκλαβοπάζαρο ή σε εμπόρους λευκής σαρκός. Γυναίκες - προϊόντα πειρατικών επιδρομών κατέληγαν πάντα στην πορνεία, όπως και γυναίκες που υπήρξαν έκθετα βρέφη.

Εδώ θα πρέπει να αναφέρουμε ότι τα έκθετα βρέφη (μωρά αγνώστου πατρός, άτυχες συλλήψεις) συνήθως εγκαταλείπονταν σε κεντρικά σημεία: πλατείες, σταυροδρόμια, αγορές. Νωρίς το πρωί άνθρωποι των οίκων ανοχής εξέταζαν τα έκθετα βρέφη και αν τα θεωρούσαν υγιή και όμορφα τα έτρεφαν και τα συντηρούσαν μέχρι να φτάσουν στην ηλικία της ερωτικής συνεύρεσης.

Οι lenonaes είχαν δικαιώματα ιδιοκτησίας στα κορίτσια που είχαν εγκαταλειφθεί αμέσως μετά τη γέννηση τους. Στους οίκους ανοχής οι «άτυχες» συλλήψεις δεν ήταν λίγες. Τα παιδιά των εταίρων, καρποί του αγοραίου ερωτά τους με τους πελάτες, έπαιρναν επίσης τον δρόμο της πορνείας εφόσον η πολιτεία δεν τους παρείχε την παραμικρή νομική κάλυψη. Ωστόσο, φαινομενικά, στην κλασική Αθήνα απαγορευόταν ο εγκλεισμός ελεύθερων γυναικών σε οίκους ανοχής. Η μαστροπεία ήταν ύψιστο κακούργημα, υπήρχε έως και θανατική ποινή που αφορούσε την εμπορία της λευκής σαρκός!

Κοινό θέμα της αττικής και της ρωμαϊκής κωμωδίας ήταν η φυγή των σκλαβωμένων εταίρων από τους οίκους, η σύλληψη τους από τους δεσμώτες τους και η τιμωρία τους. Η τραγική μοίρα αυτών των γυναικών αποτελούσε ακόμη και θέμα ψυχαγωγίας για κάποιους! Η τύχη που περίμενε τις δούλες αυτές ήταν μαστίγωση, απομόνωση, ομαδικός βιασμός ή και θάνατος. Άλλες κατέληγαν στα πορνεία για να τιμωρηθούν από τους αφέντες τους λόγω ανεπαρκών υπηρεσιών ή προκειμένου αυτοί να ξεφορτωθούν κάποιες που δεν θεωρούσαν πλέον χρήσιμες. Παλλακίδες αριστοκρατών επίσης ρίχνονταν στην κοινή πορνεία αν κρινόταν ότι η διαγωγή τους δεν ήταν αρεστή ή όταν άρχιζαν να γερνούν.

Σύζυγοι που απιστούσαν ή έπεφταν θύματα τέτοιας κατηγορίας διαπομπεύονταν και υφίσταντο την ατίμωση με κουρά των μαλλιών και με δημόσια έκθεση στις πλατείες. Κατά τη δημόσια έκθεση επί έντεκα ημέρες όφειλαν να φορούν διαφανή και προκλητικά ενδύματα, χωρίς ζώνη.

Ο ενδεχόμενος καρπός της μοιχείας τους τις ακολουθούσε στη σκληρή τους μοίρα, απόδειξη της άνομης και προσβλητικής για τους συζύγους και την πολιτεία, διαγωγής τους. Οι γυναίκες υψηλών κοινωνικών τάξεων που μοίχευαν και έφερναν στον κόσμο άνομους καρπούς δεν δίσταζαν να τους προσδώσουν εξήγηση μυστηριακή και θεάρεστη.

Πράγματι, επειδή η μυθολογία έβριθε από εξωσυζυγικές συνευρέσεις θεών - θνητών, συχνά οι μοιχαλίδες έκρυβαν την απιστία τους με το να παρουσιάσουν τους άνομους καρπούς τους ως προϊόν θεϊκής επιλογής ή συνεύρεσης με εξωανθρώπινες οντότητες! Δεν ξέρουμε κατά πόσο γινόταν εύκολα πιστευτή αυτή η αφελής δικαιολογία. Ο αυτοκράτορας Θεοδόσιος σταμάτησε αυτές τις διεστραμμένες πρακτικές και προστάτευσε τις γυναίκες με ισχυρά νομικά θεσπίσματα.

Ο Χριστιανισμός έδωσε ένα τέλος σε μια σειρά θεσμών που κατά τη διάρκεια ολόκληρης της ελληνορωμαϊκής αρχαιότητας θεωρούνταν δίκαιοι, πρακτικοί και παραδοσιακοί, χωρίς βέβαια να σταματήσει καταλυτικά την πορνεία.

Αφροδίτη, Έρως και Πάν. Μαρμάρινο άγαλμα της ελληνιστικής εποχής (Αθήνα, Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο). (Πηγή: Ιστορία Εικονογραφημένη, τεύχος 435, Σεπτέμβριος 2004, άρθρο «Παλλακίδες & ιερόδουλοι στην Αρχαία Μεσόγειο, Ιερές συντεχνίες – Ιδιωτικό Εμπόριο», Σταύρος Οικονομίδης, Αρχαιολόγος, σελίδα 67)

Κέρδη και έξοδα των εταίρων

Δεν είχαν όλες οι εταίρες μισθό και κέρδη. Οι αιχμάλωτες, οι πιο χαμηλής προέλευσης δούλες, οι τιμωρημένες άπιστες σύζυγοι είχαν ελάχιστη, ή καμία χρηματική απολαβή. Αυτές ονομάζονταν «πεζές». Η μοίρα τους τις βοηθούσε είτε να ξεφύγουν από την άμισθη υπηρεσία τους, είτε τις έκανε να παραμένουν για όλη τους τη ζωή άμισθες. Ήταν οι sine dilectu, in palam, δηλαδή οι δημόσιες άμισθες. Αντίθετα οι τιμές των υπηρεσιών των άλλων εταίρων δεν είχαν σταθερή αξία. Αμείβονταν ανάλογα με την ποιότητα του οίκου στον οποίο εργάζονταν, ανάλογα με τη σωματική ακεραιότητα τους, την ομορφιά τους, την ικανότητα τους και ακόμη ανάλογα με τη μόρφωση και τους τρόπους ευγενείας που ενδεχομένως διέθεταν. Στη μόρφωση συγκαταλεγόταν η γνώση του χορού, της μουσικής, του συνδιαλέγεσθαι. Βέβαια τις τέχνες και τα γράμματα ήταν σε θέση να τα καλλιεργούν οι ελεύθερες γυναίκες που συχνά διατηρούσαν δικούς τους οίκους και δεν είχαν προστάτη ή διαχειριστή παρά τον εαυτό τους.

Στους οίκους ανοχής το κέρδος κατά πελάτη λεγόταν «ελλιμένιον» και ήταν κατάλοιπο των κερδών που απολάμβαναν οι εταίρες στα λιμάνια, όταν έφταναν πλοία με ναυτικούς από όλο τον τότε γνωστό κόσμο. Το «ελλιμένιον» των οίκων δινόταν προκαταβολικά στον προστάτη. Αντίθετα, το κόστος εξαγοράς μιας εταίρας για μεγάλη χρονική περίοδο, που μπορούσε να φτάσει και τις μερικές εβδομάδες, ήταν μεγάλο. Οι πελάτες που αποτελούσαν κοινή ομάδα, όπως οι στρατιώτες ενός λόχου ή οι οπαδοί κάποιας πολιτικής φατρίας, μπορούσαν να «νοικιάσουν» γυναίκες από οίκους ανοχής με συμβόλαιο. Οι ακριβές και αριστοκρατικές εταίρες, που δέχονταν πελάτες σε δικά τους πορνοστάσια, απαιτούσαν να λαμβάνουν μαζί με την προκαθορισμένη αμοιβή τους και δώρα, όπως κοσμήματα, αρώματα, μέχρι και μικρές περιουσίες. Επίσης δούλους και επίπλωση για τους εργασιακούς τους χώρους. Η Φρύνη πήρε δώρο, από τον Πραξιτέλη, το περίφημο αριστούργημα του: τον Έρωτα. Φιλοτέχνησε, έχοντας την πρότυπο, πολλά αγάλματα της Αφροδίτης και απαθανάτισε και την ίδια αφιερώνοντας το άγαλμα της στους Δελφούς. Δεν είναι επομένως αξιοπερίεργο το γεγονός ότι πολλές χαρισματικές εταίρες αποταμίευαν πρωτοφανή ποσά και έκαναν και μικρές χορηγίες στους δήμους τους. Σήμερα ανακαλύπτουμε βωμούς και μεγαλειώδη μνημεία αφιερωμένα από πόρνες στην πολιτεία. Αυτές οι εταίρες διήγαν βίο πολυτελή και επηρέαζαν τους πελάτες τους στις επαγγελματικές και κοινωνικές αποφάσεις τους. Κατείχαν επαύλεις με στρατιές από προσωπικό, γελωτοποιούς, εξωτικά ζώα και κυκλοφορούσαν με ακριβά φορεία που κουβαλούσαν ειδικοί αχθοφόροι. Στις σκοτεινές συνοικίες όμως των πόλεων αναγκάζονταν να εκπορνεύονται οι φτωχές εταίρες, μέσα σε συνθήκες αθλιότητας και κακής υγιεινής. Στην Αθήνα τα φτωχικά πορνοστάσια ήταν εγκατεστημένα στα τείχη του Κεραμεικού, στη συνοικία των νεκροταφείων και των αγγειοπλαστών. Αρχαιολογικές μαρτυρίες παρουσιάζουν τους χώρους ως εξής: στενά πλινθόκτιστα καμαράκια χτισμένα επάνω στα τείχη, χωρίς πόρτα. Το άνοιγμα που έβλεπε προς τον δρόμο κλεινόταν με ένα κουρέλι από σακί που έπαιζε τον ρόλο της κουρτίνας. Στο εσωτερικό υπήρχε χώρος ίσα ίσα για ένα κρεβάτι. Τα βράδια οι φτηνές εταίρες φώτιζαν τον μηδαμινό χώρο τους με ένα πήλινο λυχνάρι. Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός ότι ανακαλύπτονται στις αρχαιολογικές ανασκαφές χιλιάδες τέτοια πήλινα λυχνάρια με απαγορευμένες ερωτικές σκηνές συνευρέσεων, σκαλισμένες στον κορμό τους. Με το πήλινο λυχνάρι σηματοδοτούσαν τα βράδια την παρουσία τους. Τα μικρά, ατομικά πορνοστάσια του Κεραμεικού θα έμοιαζαν με φωλιές πυγολαμπίδων τη νύχτα και ίσως από αυτή τους τη συνήθεια οι εταίρες ονομάστηκαν από νωρίς «πεταλούδες της νύχτας». Όταν οι εταίρες έμπαιναν με τον πελάτη στο δωμάτιο έπαιρναν μαζί τους το λυχνάρι, ένδειξη ότι εκείνη τη στιγμή εργάζονταν.

Απουλικός κρατήρας με σκηνή συνομιλίας ενός νέου που κρατάει ένα λαγό και μιας νέας που προσφέρει στην καθήμενη μορφή ένα πλοχμό από λουλούδια. (Πηγή: Ιστορία Εικονογραφημένη, τεύχος 435, Σεπτέμβριος 2004, άρθρο «Παλλακίδες & ιερόδουλοι στην Αρχαία Μεσόγειο, Ιερές συντεχνίες – Ιδιωτικό Εμπόριο», Σταύρος Οικονομίδης, Αρχαιολόγος, σελίδα 68)

Το λυχνάρι παρέμενε αναμμένο σε περίπτωση που η εταίρα δεν είχε ψεγάδια, ενώ αντίθετα έσβηνε όταν ήθελε να κρύψει φυσικές ατέλειες, γηρατειά ή εμφανή σημάδια αφροδισίων.

Μέσα στο καμαράκι υπήρχε και ένα άλλο πολύτιμο εξάρτημα: η κλεψύδρα! Με την κλεψύδρα μπορούσαν και οι εταίρες και οι πελάτες να είναι σίγουροι ότι ο χρόνος του έρωτα δεν θα ήταν ανεπαρκής ή υπερβολικός. Οι φτωχές εταίρες του Κεραμεικού περίμεναν τους πελάτες τους, οι οποίοι προέρχονταν από τα χαμηλότερα κοινωνικά στρώματα και από τους δούλους, όρθιες έξω από το καμαράκι τους. Εκεί ζούσαν τη μίζερη ζωή τους και γερνούσαν πρόωρα ή πέθαιναν από ανίατα αφροδίσια νοσήματα.

Οι εταίρες και η θέση τους στην αρχαία πόλη

Οι εταίρες, φτωχές και πλούσιες, παρακατιανές και ιερές δούλες, μισθοφόροι στη θεά Αφροδίτη, όφειλαν διά νόμου να δηλώνουν φανερά την ταυτότητα τους με την εμφάνιση τους και τα κραυγαλέα στολίδια τους («μαχλάδες»=λάγνες, χυδαίες). Τα ενδύματα των εταίρων ονομάζονταν «άνθινα» και χαρακτηρίζονταν από την υπερβολή της σύνθεσης και των χρωμάτων. Τα «ταραντινίδια» ενδύματα ήταν διαφανή και χωρίς κουμπιά. Άφηναν ακάλυπτα επίμαχα σημεία και τόνιζαν τις γραμμές του σώματος. Η δημιουργία εντυπώσεων ήταν πρώτιστο καθήκον των κοινών γυναικών και φρόντιζαν έντεχνα να παρουσιάζονται προκλητικές, ημίγυμνες, γυμνές και με έντονα βαμμένα μαλλιά σε αφύσικες αποχρώσεις. Μόνο οι εταίρες είχαν το «δικαίωμα» να χρησιμοποιούν βαφές για τα μαλλιά και οι ξανθές καλλονές αποτελούσαν ενδιαφέρον και αξιοπερίεργο φαινόμενο για το αντρικό μεσογειακό κοινό. Πολλές εταίρες μασκαρεύονταν με εξωτικά και σπάνια εξαρτήματα, όπως ανατολίτικα διαδήματα, ποικιλόμορφες ζώνες, ακόμη και αντρικά ρούχα ή εξαρτήματα από πανοπλίες. Επίσης οι εταίρες δεν έκρυβαν ποτέ το πρόσωπο τους, όπως έκαναν οι άλλες γυναίκες στους δημόσιους χώρους. Η μεγαλύτερη βλασφημία έναντι των τίμιων γυναικών που συμπεριφέρονταν προκλητικά ήταν το «έχουσαι εταιρικόν τι», συμπεριφορά πόρνης και μαχλάδος. Δεν τους επιτρεπόταν να φορούν σε κοινή θέα χρυσά βραχιόλια και στη Σπάρτη, αν συνέβαινε κάτι τέτοιο, δημευόταν από τους εκπροσώπους του νόμου. Οι εταίρες με το έντονο βάψιμο τους και την έκθεση των σωματικών τους προσόντων έδιναν μια εξωτική νότα στο πέρασμα τους και πολλές έμειναν στην ιστορία ως οι πιο ελκυστικές γυναίκες. Για τον Ιωάννη Χρυσόστομο, όσο όμορφη και να φαίνεται μια εταίρα, παραμένει πάντοτε άσχημη στην ουσία εφόσον παραδίδει τα ψυχικά της κάλλη στην αμαρτία της σάρκας.

Δεν είναι τυχαίο ότι όχι μόνο χριστιανοί πατέρες όπως ο Χρυσόστομος αλλά και οι παγανιστές παρομοίαζαν τις εταίρες με συμβολικές ιδέες όπως την Ηδονή (εκφραζόμενη όχι πάντα ως ευχαρίστηση αλλά ως παρέκκλιση) και την Απάτη.

Εντυπωσιακές «φενάκες» (περούκες), χρωματιστά ενδύματα με έντονους συνδυασμούς, λαμπερά κοσμήματα, καλλυντικά και βαφές κάλυπταν έντεχνα τις ατέλειες και το γήρας για να επιτευχθεί η «έμπνους πόρνευσις», το ζωντανό δόλωμα. Πράγματι, για τις ελεύθερες και τίμιες γυναίκες η σαρκική ομορφιά δεν αποτελεί προσόν και δεν αναφέρεται ποτέ στις επιτύμβιες στήλες και στα ταφικά μνημεία που ανακαλύπτονται στις ανασκαφές. Η ομορφιά για την τίμια γυναίκα της ελληνορωμαϊκής εποχής αποτελεί όνειδος, το σωματικό κάλλος είναι προνόμιο των εφήβων και των ανδρών, ποτέ των γυναικών. Το γυναικείο κάλλος είναι καλό μόνο για ερωτική και καλλιτεχνική έμπνευση και έτσι διάσημες εταίρες προσφέρονται ως μοντέλα για να φιλοτεχνηθούν γλυπτά (Λαΐς, Φρύνη). Ενδιαφέροντα θεάματα δίνουν εταίρες που διοργανώνουν καλλιστεία για να διαφημιστούν στο αντρικό κοινό και να συλλέξουν δώρα και χρήματα. Οι θυσίες στους υπαίθριους βωμούς των θεών ήταν μια καλή αφορμή για να συναχθούν πολυάριθμες εταίρες προσκαλώντας παλιούς και νέους εραστές σε εξοχικά ερωτικά δρώμενα. Οι διονυσιακές εορτές ήταν άλλες κατάλληλες αφορμές για τις εταίρες να διαφημιστούν κατά τη διάρκεια του τρύγου και των πανηγυριών. Ο θεός του κρασιού, της μέθης, της οργιαστικής κραιπάλης, ενέπνεε όχι απλά τον έρωτα αλλά και τον αγοραίο έρωτα, μέσα σε ακόλαστες συνευρέσεις στους αγρούς που μετατρέπονταν σε «οργεώνες», σε πεδία οργίων. Εκδηλώσεις γίνονταν σε ιδιωτικά πορνεία μετά τη δύση του ήλιου ή έξω από τα τείχη των πόλεων, σε άλση και απομονωμένους περιπάτους. Ο Χρύσιπος αναφέρει ότι αρχικά οι εταίρες δεν είχαν την ελευθερία να κινηθούν ή να εργαστούν μέσα στις πόλεις την ημέρα. Φαίνεται όμως ότι αυτή η απαγόρευση σύντομα ξεπεράστηκε, τουλάχιστον όσον αφορά τα μεγάλα αστικά κέντρα και τα λιμάνια.

Ερωτική τέχνη - Ερωτικά τεχνάσματα

Γυναίκα στην «τουαλέτα» της. Λεπτομέρεια ρωμαϊκής πολύχρωμης τοιχογραφίας (Κατάνη, Αρχαιολογικό Ινστιτούτο),  (Πηγή: Ιστορία Εικονογραφημένη, τεύχος 435, Σεπτέμβριος 2004, άρθρο «Παλλακίδες & ιερόδουλοι στην Αρχαία Μεσόγειο, Ιερές συντεχνίες – Ιδιωτικό Εμπόριο», Σταύρος Οικονομίδης, Αρχαιολόγος, σελίδα 70)

Η επαγγελματική «επιτυχία» των εταίρων ήταν καρπός πολύχρονης εκπαίδευσης στα μυστικά του έρωτα, στην «artes meretriciae». Οι εταίρες που δεν βασίστηκαν απλά στα εξωτερικά τους χαρίσματα αλλά καλλιέργησαν τη μόρφωση τους παρακολουθώντας τις διδασκαλίες των σοφών της εποχής και ταυτόχρονα την τέχνη της Αφροδίτης απέκτησαν φήμη, πλούτη και την αποδοχή τους από κοινωνικούς κύκλους, όπως η Λαΐς. Αυτές σύχναζαν στις ακαδημίες και στις φιλοσοφικές σχολές, συμμετείχαν σε συμπόσια και συζητήσεις σημαντικών φιλοσόφων, λογίων και πολιτικών. Συγχρόνως ήταν άριστες μουσικοί, έπαιζαν άρπα, φλάουτο και κιθάρα και είχαν ρόλο διακοσμητικό, τον ρόλο του στολιδιού στα δείπνα των κεφαλών της πολιτείας. Οι καλλιεργημένες εταίρες ήταν είδος σπάνιο και περιζήτητο στην αθηναϊκή κοινωνία. Σε αυτές οι πλούσιοι άντρες έβρισκαν όλα τα χαρακτηριστικά που έλειπαν από τις συζύγους τους οι οποίες απαγορευόταν να μορφώνονται και να ξεχωρίζουν στις επιστήμες. Ήταν οι «γκέισες» του ελληνορωμαϊκού κόσμου: γυναίκες που εξέφραζαν τον λεπτό έρωτα της σάρκας και παράλληλα πρόσφεραν ανακούφιση πνευματική με τις επιδόσεις τους στη λογιοσύνη. Η Λαΐς παρουσιάζεται από τον Ευριπίδη σαν ξεχωριστή χειρίστρια της διαλεκτικής και ισότιμη με τους φιλοσοφούντες άνδρες. Η εταίρα Γναταίνα συνέγραψε έναν «Νόμον Συσσιτικόν», έναν ύμνο αφιερωμένο στην επιτυχημένη ερωτική συνεύρεση. Οι «πεζές» πόρνες, που δεν διέθεταν τέχνες και γνώσεις, μεταχειρίζονταν τεχνάσματα χυδαίας υφής, τον «πορνικόν λόγον», κατάλληλο για τον όχλο από τον οποίο προμηθεύονταν την πελατεία τους. Ξετσίπωτα ανέκδοτα, προκλητικές κινήσεις, πρόστυχο γύμνωμα, απροκάλυπτη λαγνεία, όλα δίχως έντεχνο και λεπτό χιούμορ, δίχως αισθησιασμό.

Υδρία που εικονίζει τον Φαέθοντα και γυναίκες της Λέσβου.  (Πηγή: Ιστορία Εικονογραφημένη, τεύχος 435, Σεπτέμβριος 2004, άρθρο «Παλλακίδες & ιερόδουλοι στην Αρχαία Μεσόγειο, Ιερές συντεχνίες – Ιδιωτικό Εμπόριο», Σταύρος Οικονομίδης, Αρχαιολόγος, σελίδα 71)

Όλες τους προετοιμάζονταν για την εκπόρνευσή τους με πρακτικές συμβουλές από παλαιότερες εταίρες, από τους προαγωγούς ή και από τις μητέρες τους. Στους «Εταιρικούς Διάλογους» του ο Λουκιανός περιγράφει παρόμοιες καταστάσεις όπου μητέρες δασκαλεύουν τις άμαθες κόρες τους να γίνουν εταίρες και να αποκτήσουν υλικά αγαθά ελαφρύνοντας από τη φτώχεια και τις ίδιες.

Πεζές ή παλλακίδες φαίνεται να είχαν να αντιμετωπίσουν ένα κοινό πεπρωμένο: το γήρας που έβγαζε εκτός συναγωνισμού και τις δυο κατηγορίες. Σπάνια οι γηρασμένες παλλακίδες, παρ’ όλα τα πλούτη και τις πολυτέλειες τους, κατάφερναν να πεθάνουν στη σιγουριά που δίνει το χρήμα. Πουλούσαν, λόγω φθοράς του κάλλους τους, τις εφήμερες περιουσίες τους και ξεχνιούνταν από εραστές και θαυμαστές, φτωχές και άσημες, στα παρακμιακά προάστια των πόλεων. Όπως η κλεψύδρα ορίζει τον χρόνο και κάποτε ολοκληρώνει την πτώση του υγρού της, έτσι και οι φθαρμένες και ηλικιωμένες εταίρες τερμάτιζαν τη σταδιοδρομία τους αμέσως μετά το ξέφτισμα της ομορφιάς τους. Ο ποιητής Εύβουλος με επιτυχία αποκαλεί «κλεψύδρες» τις εταίρες που μπορούν να εκμεταλλεύονται την ομορφιά τους και τα νιάτα τους όσο αυτά διαρκούν στον χρόνο.

Ιερές δούλες της Πανδήμου Αφροδίτης, παλλακίδες αξιωματούχων, καταφρονημένες πόρνες των προαστίων. Κρατικοί νόμοι και απόψεις προσωπικοτήτων που εξυψώνουν ένα είδος αγοραίου έρωτα έρχονται σε αντίθεση με τη σκληρή περιφρόνηση και την απαξία έναντι ενός άλλου είδους αγοραίου έρωτα. Στον ελληνορωμαϊκό κόσμο συνυπάρχουν και τα δύο φαινόμενα, εξίσου διαδεδομένα. Η ποίηση του έρωτα και η ειδυλλιακή πλευρά του πορεύονται ταυτόχρονα με την πρόστυχη, την έκφυλη και την απάνθρωπη εκμετάλλευση του. Α

Ενδεικτική Βιβλιογραφία

01. Αθηναίος: Δειπνοσοφιοτές.

02. Αριστοφάνης: Εκκλησιάζουσες.

03. Anthologia Palatina

04. Εύβουλος: Fragmenta

05. Λουκιανός: Εταιρικοί Διάλογοι.

06. Πετρώνιος: Σατυρικόν

07. Πίνδαρος: Ωδές

08. Πλάτωνας: Συμπόσιο

09. Στράβωνας: Γεωγραφικά.

Πηγή: Ιστορία Εικονογραφημένη, τεύχος 435, Σεπτέμβριος 2004, άρθρο «Παλλακίδες & ιερόδουλοι στην Αρχαία Μεσόγειο, Ιερές συντεχνίες – Ιδιωτικό Εμπόριο», Σταύρος Οικονομίδης, Αρχαιολόγος, σελίδα 61

 http://www.apologitis.com/gr

Η ΓΥΝΑΙΚΑ ΣΤΗΝ ΑΘΗΝΑ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ

ΟΙ ΓΥΝΑΙΚΟΝΟΜΟΙ

Καλούνταν στην αρχαία Αθήνα οι άρχοντες (άγνωστο πόσοι), οι οποίοι είχαν έργον τους την εποπτεία των ηθών των γυναικών. Όπως είναι άγνωστος ο αριθμός αυτών, έτσι είναι άγνωστος και ο χρόνος κατά τον όποιον εισήχθηκε η αρχή αυτή στην Αθήνα. Μερικοί υποστηρίζουν ότι αυτή είχε εισαχθεί από τα χρόνια του Σόλωνα, άλλ' ότι συν τω χρόνω από εξ αρχής περιορισμένης στην επίβλεψη μόνον των ηθών των γυναικών επεκτάθηκε και στην επίβλεψη των ηθών των ανδρών, καταστώντας μια αστυνομική αρχή της Αθήνας, και ότι επί Δημήτριου του Φαληρέα κατέστη πάλι αρχή ανεξάρτητη. Άλλοι δε, αφού δεν γίνεται μνεία αυτής στο «Άθηναίων Πολιτεία» του Αριστοτέλη, υποστηρίζουν ότι οι γυναικονόμοι κατεστάθηκαν από τον Δημήτριο τον Φαληρέα.

Επίσης είναι άγνωστο αν ήσαν αρχή αιρετή ή κληρωτή. Οι γυναικονόμοι συνέπρατταν μετά των αρεοπαγιτών, όντες οιονεί υπάλληλος αρχή αυτών, φρόντιζαν να τηρείται, ιδιωτική (!) και δημοσία,ευσχημοσύνη και ευκοσμία, επέβαλλαν δε την ποινή του προστίμου στις άκοσμες και ανέγραφαν τα ονόματα αυτών μετά της επιβληθείσης ποινής σε πινακίδα την οποία εκθέτανε σε κάποιον πλάτανο στο Κεραμεικό. Επιτηρούσαν όπως οι εισερχόμενοι στις οικίες φίλοι κατά την τέλεση γάμων ή κάποιας άλλης εορτής μη είναι περισσότεροι των τριάκοντα, υποχρεώνοντας τους κατά τις αυτές εστιάσεις μισθωμένους μαγείρους ν' αναγράφουν τα ονόματα των συγκεντρωμένων στην οικία.

Επέβαλλαν πρόστιμο σε αυτούς που εκδήλωναν υπέρμετρα την θλίψη τους και που θρηνούσαν γοερώς για δικής τους ή άλλη συμφορά και στις γυναίκες που έφεραν ιματισμό απαγορευμένο δια νόμου. Γενικά κόλαζαν κάθε ακολασία και ακοσμία. Εκτός των Αθηνών μνημονεύονται γυναικονόμοι και στις Συρακούσες και στην Σάμο, και στην Γαμβρεία της Μ. Ασίας, και στην Ανδάνια της Μεσσηνίας, όπου επιμελούνταν και των πομπών, και στην Χαιρώνεια της Βοιωτίας κατά τόν Πλούταρχο.

Πηγή: Γ.Δ. Καψάλης, Πρόεδρος του Εκπαιδευτικού Συμβουλίου, Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια, τόμος Η, σελίδα 781

Η ΓΥΝΑΙΚΑ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΑΔΑ

  

Ο Περικλής καθορίζει προς το τέλος του περίφημου επιταφίου του, καθορίζει την θέση και την συμπεριφορά των γυναικών της εποχής του. Ούτε λίγο ούτε πολύ, λέει σε αυτές να φροντίζουν να μην ακουσθεί το όνομά τους, ούτε για καλό ούτε για κακό μεταξύ των ανδρών. Τις περιορίζει δηλαδή με τον πιο κατηγορηματικό τρόπο στην ανωνυμία του γυναικωνίτη.

Προσωπικότητα περιορισμένη πνευματικά, όπως πίστευαν οι αρχαίοι, η γυναίκα έχει σε όλη την περίοδο της αρχαιότητας, εκτός ελαχίστων περιπτώσεων, έναν ασφυκτικά στενό κύκλο δραστηριότητας, ένα λιλιπούτειο βασίλειο, το σπίτι της και την φροντίδα του. Αντίληψη που ξεκάθαρα διατυπώνει ο Ξενοφώντας στον «Οικονομικό» του. Παρουσιάζει εκεί το πορτραίτο της τέλειας Αθηναίας δέσποινας, που παραμένει αναλλοίωτο μέχρι την έλευση του Χριστιανισμού.

Αξίζει να παρακολουθήσουμε την ζωή της Αθηναίας του 5^ου αιώνα (Χρυσός αιώνα Περικλή), σχηματίζοντας έτσι μια για γενική αντίληψη και για την κατάσταση στην οποία βρίσκονταν οι γυναίκες κατά την αρχαιότητα. Σε ορισμένες βέβαια πόλεις, όπως στην Σπάρτη, Γόρτυνα και Χίο , η κατάσταση ήταν διαφορετική και η πολιτεία αναγνώριζε μεγάλο κύκλο γυναικείας δραστηριότητας. Όμως αυτές ήταν απλές εξαιρέσεις, ενώ τον κανόνα αποτελούσε η ζωή της Αθηναίας, όπως την γνωρίζουμε από τα έργα ποιητών, ιστορικών, από τα αττικά αγγεία, που αναπαριστούν σκηνές από τον οικογενειακό βίο, και από επιτύμβιες στύλες.

ΔΙΑΡΚΗΣ ΠΕΡΙΟΡΙΣΜΟΣ ΜΕΣΑ ΣΤΟ ΣΠΙΤΙ   Σε όλη την ζωή της βρισκόταν υπό την εξουσία του πατέρα της ή του αδελφού της ή του συζύγου της. Κλεισμένη διαρκώς στο γυναικωνίτη, δεν μετείχε καθόλου στην κοινωνική ζωή της πόλεως ούτε μπορούσε να έχει γνώμη για βασικά θέματα του οίκου. Το νομικό αυτό καθεστώς διατηρήθηκε επί αιώνες.

ΝΟΜΙΚΗ ΑΠΟΨΗ

Από νομική άποψη η γυναίκα θεωρείται ανήλικη και από την γέννησή της ως το θάνατό της. Σε όλη της την ζωή βρίσκονταν υπό κηδεμονία ή καλύτερα υπό επιτροπεία, την οποία ονόμαζε «κυριεία», ενώ τον επίτροπό της «κύριο». Με τον γάμο της η γυναίκα απλώς αλλάζει κηδεμόνα. Από την επιτροπεία του πατέρα της ή του μεγαλύτερου αδελφού της περιέρχεται στην επιτροπεία του συζύγου της. Ακόμη και μετά το θάνατό του δεν υπάρχει περίπτωση να βρει την αυτεξουσιότητάς της. Ο μεγαλύτερός της υιός γίνεται κηδεμόνας της. Και αν δεν υπήρχε υιός τότε αναλάμβανε ένας από τους πλησιέστερους άρρενες συγγενείς της. Το άδικο αυτό νομικό πλαίσιο για τις σημερινές αντιλήψεις δικαιολογούσαν οι αρχαίοι κατά τον απλούστερο τρόπο. Επικαλούνταν την φυσική, πνευματική, και ηθική γυναικεία αδυναμία, η οποία εξασθενίζει την θέληση των γυναικών και τις καθιστά εύκολη λεία των επιτήδειων. Χαρακτηριστική είναι η επί τους θέματος αντίληψη του Αριστοτέλη«Ὁ μὲν γὰρ δοῦλος οὐκ ἔχει τὸ βουλευτικόν, τὸ δὲ θῆλυ ἔχει μέν, ἀλλ’ ἄκυρον, ὁ δὲ παῖς ἔχει μὲν ἀλλ’ ἀτελές»

ΓΑΜΟΣ

Με τον γάμο της η Αθηναία αφήνει τον γυναικωνίτη του πατρικού σπιτιού και εγκαθίσταται για την υπόλοιπη ζωή της στον γυναικωνίτη του συζυγικού της σπιτιού. Παντρεύεται πολύ νέα από τα 15 ή 14 και δεν προλαβαίνει να εγκαταλείψει τις «κούκλες της» και πρέπει να μάθει να ανατρέφει παιδιά. Για τον Αριστοτέλη ιδανική ηλικία γάμου είναι: για τους άνδρες το 37^ο έτος και για τις γυναίκες το 18^ο.Γάμος από έρωτα στην αρχαία αθηναϊκή κοινωνία δεν εννοείται. Περιορισμένες στον γυναικωνίτη οι γυναίκες δεν έχουν την ευκαιρία να γνωρίσουν τους μέλλοντες συζύγους τους. Την φυσική έλξη μεταξύ των μελλόντων συζύγων αντικαθιστά η συμφωνία του πατέρα της νύφης με τον υποψήφιο γαμπρό ενώ δεν λείπουν οι περιπτώσεις όπου ο πατέρας διαλέγει την σύζυγο του υιού του. Οι περισσότεροι γάμοι γίνονταν κατά τον 7^ο μήνα του Αττικού ημερολόγιου, τον αφιερωμένο στην προστάτιδα του γάμου Ήρα, τον Γαμηλιώνα (Φεβρουάριο) και κατά την πανσέληνο παντρεύονταν τα περισσότερα αθηναϊκά ζευγάρια. Οι γαμήλιες τελετές διαρκούσαν 3 ημέρες. Τις πρώτες ημέρες κατελάμβαναν οι προετοιμασίες  του γάμου, τα προαύλια, την δεύτερη μέρα γίνονταν ο γάμος και ακολουθούσαν την τρίτη μέρα τα επαύλια.

Την προπαραμονή του γάμου ο πατέρας της νύφης πρόσφερε τους θεούς θυσίες. Είναι οι καθιερωμένες «άπαρχαί», για να ευτυχήσουν οι μελλόνυμφοι. Η ίδια η νύφη εκτελεί τα «προτέλεια» ή «προγάμεια». Προσφέρει δηλαδή στην Αρτέμιδα τις κούκλες της και μια μπούκλα από τα μαλλιά της, σημάδι πως αναλαμβάνει τις σοβαρές φροντίδες της έγγαμης γυναίκας, της συζύγου.

Την παραμονή του γάμου γίνονταν οι τελευταίες προετοιμασίες. Ανάμεσα τους το λουτρό της νύφης, η «λουτροφορία», παρουσιάζει την μεγαλύτερη γραφικότητα και αποτελεί αγαπημένο θέμα παραστάσεων στα αττικά αγγεία. Από την κρήνη Καλλιρόη, κοντά στον Ιλισό, έφερνα οι φίλες της νύφης το νερό για να την πλύνουν, μέσα σε μεγάλες λουτροφόρες. Σε ένα αγγείο του 440 π.Χ. περίπου, παριστάνεται η νύφη δειλή και συνεσταλμένη, χαμηλοβλεπούσα, ανάμεσα στις φιλενάδες της, που κρατούν δάδες, ενώ προηγείται άλλη νεαρή κόρη κρατώντας λουτροφόρο. Ένα μικρό αγόρι παίζει τον αυλό μπροστά στην συνοδεία. Ο μικρός αυλητής πρέπει να έχει και του δύο γονείς του ζωντανούς για να φέρει γούρι στην νύφη. Η παρθενική σεμνότητα που κατοπτρίζεται στην στάση της νύφης, η συγκρατημένη χαρά των κοριτσιών, που την συνοδεύουν, δίνουν στην σκηνή τον χαρακτήρα μιας τελετουργίας.

Το πρωί της ημέρας του γάμου στόλιζαν την νύφη, υπό την διεύθυνση της «νυμφευτρίας», η οποία κατά κάποιο τρόπο ήταν η κυρία επί των τιμών. Στον περίφημο επίνητρο της Ερετρίας, του Εθνικού αρχαιολογικού Μουσείου, έχουμε μια ωραιοτάτη εικόνα της γαμήλιας προετοιμασίας της Αρμονίας. Πάνω σε έδρανο κάθεται η νύφη στολισμένη με το περιδέραιο και τα βραχιόλια της. Στην άκρη αριστερά η μητέρα της, η Αφροδίτη, βγάζει από το κουτί που της προσφέρει ένας ερωτιδεύς ένα ακόμη κόσμημα για την κόρη της. Στην άλλη άκρη της εικόνας ο Ίμερος προσφέρει το δοχείο με το άρωμα.

Στο σπίτι του πατέρα της νύφης προσφέρονταν το γαμήλιο γεύμα και γίνονταν και οι θυσίες στους προστάτες του γάμου θεούς όπου και επισφραγίζονταν και η πράξη του γάμου. Μετά το τέλος του γεύματος η νύφη, που μέχρι στιγμής ήταν καλυμμένη με το πέπλο της αποκαλύπτεται. Είναι μια επίσημη ώρα τα «ἀνακαλυπτήρια», καθώς λέγονταν, και ο γαμπρός με τους συγγενείς του προσφέρονταν τότε τα ανακαλυπτήρια δώρα στην νύφη. Κατόπιν αναχωρούν όλοι σε πομπή για το σπίτι του γαμπρού. Η νύφη κρατά σύμβολα της οικιακής της εξουσίας, ένα κόσκινο, ένα γουδοχέρι και μια σχάρα, τα οποία όταν φτάσει στο νέο σπίτι, θα κρεμάσει στην πόρτα του συζυγικού θαλάμου. Μια εύθυμη συνοδεία τους ακολουθείς κρατώντας δάδες.

ΚΟΙΝΩΝΙΚΑ

Στην σημερινή κοινωνία στόχος του γάμου είναι η συνταύτιση ψυχική και συναισθηματική των συζύγων (κοινωνία του βίου) Στην αρχαιότητα όμως σκοπός του γάμου είναι η τεκνοποιία. Αποτέλεσμα αυτής της λογικής είναι η κόρη ενός ανδρός που δεν έχει άρρενες υιούς να νυμφευθεί τον πλησιέστερο συγγενή του πατέρα της για να δώσει τον πολυπόθητο υιό στον νεκρό. Μετά τον γάμο της η Αθηναία αφιερώνεται στο σπίτι της για όλη της την ζωή. Τρία είναι τα καθήκοντά της 1) να δώσει παιδιά στην οικογένειά του συζύγου της και να τα αναθρέψει 2) να εκτελεί τις οικιακές εργασίες 3) να παρακολουθεί το υπηρετικό προσωπικό.

ΔΙΑΖΥΓΙΟ

Ήταν πολύ απλό για τον άνδρα. Μια απλή δήλωσης ενώπιον του άνδρα ενώπιον μαρτύρων ότι χωρίζει την γυναίκα του και αναλαμβάνει την υποχρέωση να επιστρέψει την προίκα της. Για την γυναίκα όμως χρειάζονταν δικαστική απόφαση. Τα παιδιά τα κρατούσε πάντα ο πατέρας. Έτσι ενώ νομικώς το διαζύγιο ήταν εφικτό για την γυναίκα αλλά ανέφικτο γι αυτήν.

ΕΚΤΡΩΣΗ

Μια άλλη δυναστεύση της γυναίκας στην αρχαία Αθήνα είναι το δικαίωμα του ανδρός να εξαναγκάσει την γυναίκα του να προβεί σε έκτρωση, όταν έκρινε πως για διάφορους λόγους ένα νέο παιδί περίττευε στην οικογένεια. Μπορούσε να την εξαναγκάσει να θανατώσει το νεογέννητο πράγμα που γίνονταν με αποκρουστική συνέχεια για τα κορίτσια. Το παράξενο είναι ότι κανείς αρχαίοςφιλόσοφος δεν ύψωσε την φωνή του ενάντια σε αυτό το αποτρόπαιο έθιμο που γίνονταν σε όλη την Ελλάδα εκτός από την Θήβα. Αντίθετα τόσο ο Αριστοτέλης όσο και ο Πλάτων συνιστούσαν την έκτρωση ως μέσω ενάντια στον υπερπληθυσμό των πόλεων όπως επίσης συνιστούσαν και την έκθεση (τοποθέτηση πάνω σε σορό από σκουπίδια και πώληση ως σκλάβου). Στους μετέπειτα αιώνες όταν οι ρωμαϊκές λεγεώνες κατέβηκαν στην Ελλάδα, έγινε αντιληπτό το εσφαλμένο της θεωρίας αυτής, που είχε στο μεταξύ μειώσει ή κρατήσει στάσιμο τον πληθυσμό των αρχαίων πόλεων.

ΠΑΤΡΙΚΗ ΕΞΟΥΣΙΑ

Η πατρική εξουσία είναι αναλλοίωτη για όλα τα χρόνια των τέκνων εκτός από το αγόρι κατά το 18^ο έτος της ηλικίας του. Τα κορίτσια όπως ανάφερα δεν ενηλικιώνονταν ποτέ. Ο πατέρας ενεργεί ως δικαστής και τιμωρός των αταθαλσιών των τεκνών του. Στην έσχατη περίπτωση μπορεί να τα διώξει από το σπίτι και διαμέσου κήρυκα ανακοινώσει την αποκήρυξη τους. Την κόρη του μπορεί να την πουλήσει δούλη αν αντιληφθεί ότι παραστράτησε. Κι όμως στην Εθνική ρώμη η κατάσταση είναι χειρότερη εφόσον ο πατέρας έχει δικαίωμα ζωής ή θανάτου (jus vitae etnecis) ακόμη και μετά την ενηλικίωση εκτός κι αν έχει προηγηθεί χειραφέτηση.

ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΑ

Το αγόρι μένει υπό την επιρροή της μητέρας μέχρι το 7^ο έτος της ηλικίας του αλλά μετά απομακρύνεται από αυτήν ώστε να μην χάσει τίποτα από την αξιοπρέπειά του στην ατμόσφαιρα του γυναικωνίτη. Το κορίτσι αντιθέτως ακολουθεί το παράδειγμα της μητέρας όπου και από αυτήν μαθαίνει τις 2 μεγάλες αρετές που θα την αναδείξουν σαν μια αξιόπιστη οικοδέσποινα. 1) να υποτάσσεται στον μέλλοντα σύζυγό της και να μένει όσο το δυνατόν στην διακριτική αφάνεια του νοικοκυριού της. Στην ανατροφή των παιδιών τη γυναίκα βοηθάει και μια γυναίκα «η τροφός».

ΤΑΦΗ

Ακόμη και μετά το θάνατό της η γυναίκα δεν έπρεπε να προκαλεί την προσοχή του ανδρικού πληθυσμού γι αυτό και δεν επιτρέπονταν στον τάφο της να αναγερθεί το άγαλμά της, ενώ το άγαλμα του άνδρα ηρωποιουμένου υψώνονταν συνηθέστατα επί του μνήματος. Μάλιστα και στη αρχή τα επιτύμβια ανάγλυφα παρίσταναν μόνο άνδρες

ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΚΟ

Πάλι η γυναίκα σε μειονεκτική θέση καθώς αν υπήρχαν άρρενες απόγονοι η περιουσία μοιράζονταν μόνο σε αυτούς με την υποχρέωση μόνο να προικίσουν την αδελφή τους. Αν υπάρχει μόνο μια θυγατέρα τότε κληρονομεί τον αποθανόντα ως επίκληρος με την αναβλητική δηλαδή αίρεση να νυμφευθεί τον πλησιέστερο συγγενή του αποθανόντος και ότι την περιουσία, τον κλήρο, θα τον μεταβιβάσει στ άρρενα παιδιά που θ γεννηθούν από αυτό τον γάμο.

ΔΙΑΣΚΕΔΑΣΗ - ΣΥΜΠΟΣΙΑ

Η γυναίκα δεν συμμετείχε στην κοινωνική ζωή και στην διασκέδαση του άνδρα της και δεν γνώριζε τους φίλους του. Όπου συγκεντρώνονταν οι άνδρες οι γυναίκες δεν παρουσιάζονταν. Στα συμπόσια όπου οι άνδρες παραδίδονταν στις αγκαλιές των εταίρων και των αυλητρίδων, ήταν αδιανόητη.

ΠΟΛΙΤΙΚΗ

Δεν γίνεται καν λόγος για συμμετοχή της γυναίκας στα πολιτικά πράγματα. Ο Περικλής θα κατηγορηθεί γιατί η Ασπασία τον επηρέαζε στην λήψη πολιτικών αποφάσεων.

ΠΑΛΛΑΚΙΔΕΣ - ΕΤΑΙΡΕΣ

(Σημ: Βλέπε επίσης εδώ και εδώ)

Εκτός από τις νόμιμες γυναίκες στην αρχαιότητα υπήρχε και μια άλλη κατηγορία γυναικών. Οι παλλακίδες προέρχονται από την τάξη των μετοίκων ή κατάγονταν από γονείς ξένους, Ίωνες κυρίως. Σύμφωνα με τον Αθηναϊκό νόμο του 451 - 450 π.Χ. ο γάμος Αθηναίου με γυναίκα της οποίας ο πατέρας δεν είχε πολιτικά δικαιώματα ήταν παράνομος. Για να ξεπερασθεί αυτό το πρόβλημα ο Αθηναίος επιτρεπόταν να έχει μια ημινομική σχέση, ελεύθερο δεσμό παράλληλα με τον γάμο, την παλλακεία. Ένας Αθηναίος ρήτορας αναφέρει στην έκταση του «προβλήματος» της εποχής του : «Έχομε τις παλλακίδες για την απόλαυση και τις συζύγους για να μας δίνουν νόμιμα τέκνα και να είναι πιστοί φύλακες του οίκου». Επειδή οι παντρεμένες γυναίκες δεν είχαν σχεδόν καθόλου μόρφωση τον 5 αιώνα και δεν ήταν οι καταλληλότερες για συζητήσεις περί φιλοσοφίας, πολιτικής, τέχνης κ.α. επικρατούσε η συνήθεια η εξωσυζυγική σχέση να είμαι είναι μόνο μια ερωτική σχέση αλλά ένας συνδυασμός του έρωτα και της πνευματικής καλλιέργειας. Τον συνδυασμό αυτό τον είχαν πετύχει ορισμένες διάφορες εταίρες, κόρες κυρίως της Ιωνίας αλλά και της Αθήνας, όχι όμως καλών οικογενειών, που από την μια λάτρευαν την Αφροδίτη αλλά από την άλλη συναναστρέφονταν σοφιστές και φιλοσόφους, συζούσαν με ποιητές, καλλιτέχνες και μάθαιναν μουσική και χορό. Μερικές έγιναν πολύ γνωστές όπως η «Μάτα Χάρη» της εποχής Θαργηλία, όπου έπαιζε στην Αθήνα ρόλο πράκτορα των Περσών και παρέσυρε πολλούς στον Μηδισμό. Η Φρύνη μετά την καταστροφή των Θηβών, πρότεινε στους Θηβαίους να ανοικοδομήσει την πόλη με δικά της χρήματα αρκεί να αναγράφονταν αυτό σε μια επιγραφή. Οι Θηβαίοι δεν δέχθηκαν διότι το θεωρούσαν αυτό ατιμωτικό. Η Θαίς, έσπρωξε τον Μ. Αλέξανδρο στην πυρπόληση των ανακτόρων της Περσέπολης. Η Ασπασία η Μιλησία , η αγαπημένη σύντροφος του Περικλή τον οδήγησε στο χωρισμό από την νόμιμη σύζυγό του και προκάλεσε την οργή των Αθηναίων.

ΣΟΦΙΣΤΕΣ

Αυτή η επιμόρφωση των εταίρων οδήγησε σιγά - σιγά και μέσω των σοφιστών στο φυσικό δίκαιο που είναι ανώτερο από τις ανθρώπινες συμβάσεις και αμφισβητεί την κατωτερότητα των δούλων και των βαρβάρων. Γιατί όχι και των γυναικών Στους ποιητές του 5^ου αιώνα θα αρχίζουμε να βλέπουμε και τις πρώτες συμπάθειες προς το γυναικείο φύλο. Στις «Ικέτιδες» του Αισχύλου, στην «Αντιγόνη» του Σοφοκλή, ως και ο Ευριπίδης, αυτός ο απατημένος σύζυγος, θα είναι μεγάλος απολογητής των γυναικών. Ο Σωκράτης δίνει μια αρχή Φεμινισμού «Η γυναικεία φύσις δεν είναι σε τίποτα κατώτερη από την ανδρική και είναι δυνατόν να διδάξει κανείς σε μια γυναίκα απολύτως όσα επιθυμεί να γνωρίζει». Αλλά ο μεγάλος θεωρητικός του Φεμινισμού στην αρχαιότητα είναι ο Πλάτων «κρείττονας ημίν και εγγυτέρων θεών οικούντας». Κατά τον Πλάτωνα η κατωτερότητα των γυναικών οφείλεται στην εκπαίδευση που έλαβαν.

Πηγή: Ιστορία εικονογραφημένη, τεύχος 21, άρθρο «οι γυναίκες της Αθήνας στην αρχαιότητα», Κ. Κιουπκιολής, σελ. 24)

 

Ο γυναικωνίτης της αρχαϊκής εποχής: 1 θάλαμος και αμφιθάλαμος, 2 εργαστήρια, 3 κήπος, Χ (μεταξύ γ & ψ) μέταυλος θύρα, Ψ κηπαία θήρα, (α, αυλή ανδρών, β ξενώνες, αποθήκες κ.λ.π. ανδρώνα, γ αίθουσα ανδρών) (Πηγή: Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια, τόμος 8, σελ. 782)

ΓΥΝΑΙΚΩΝΙΤΗΣ

Είναι το ιδιαίτερο μέρος του οίκου που προορίζεται για την κατοικία των γυναικών. Λέγονταν και : γυναικών, γυναίκειον, γυναικωνίτης, γυναικίτης, γυναικηΐη . Στους Τούρκους ονομάζονταν χαρεαλίκ, στους Πέρσες εντερούν,σ τους Ινδούς ζενανέκ.

Από άποψη της ιστορίας της τέχνης, ο καθορισμός ενός ενιαίου αρχιτεκτονικού τύπου γυναικωνίτη ως ενδιαιτήματος καθίσταται αδύναμος, δεδομένου ότι η θέση των γυναικείων διαμερισμάτων στο σύνολο του οίκου εξαρτήθηκε, όπως ήταν φυσικό, από τον τύπο του οικήματος που επικρατούσε στις διάφορες εποχές και κοινωνικές τάξεις της ελληνικής αρχαιότητας.

Η πρώτη διάκριση του γυναικωνίτη από το λοιπό οίκημα ξεκίνησε την εποχή του Ομήρου και διαφωτίζεται από τις αναφορές του Ομήρου και τις αρχαιολογικές ανασκαφές στην Κνωσό, στην Τύρινθα στην Τροία κ.λ.π.

Στα χρόνια του Ομήρου ο γυναικωνίτης της Πηνελόπης είναι κέδρινος, αρωματισμένος, πλήρης κοσμημάτων, υψήροφος, βαρύτιμος αλλά στα μεταγενέστερα οικήματα ή λείπει παντελώς ή είναι ένα πενιχρό και σκοτεινό δωμάτιο στο οποίο καταφεύγει η οικοδέσποινα κατά τις επισκέψεις και τις δεξιώσεις των ανδρών. Κατά τα ελληνιστικά χρόνια ο γυναικωνίτης γίνεται περισσότερο σύνθετος.

Παράθυρο γυναικωνίτη. [εξ αρχαίας αγγειογραφείας στο Μουσείο του Λούβρου]. (Πηγή: Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια , τόμος Η, σελ. 782)

Γενικό γνώρισμα του γυναικωνίτη σε όλες τις εποχές είναι ότι βρίσκεται πάντοτε στο βάθος του οίκου. Αυτό γίνεται για δύο λόγους, για την φύλαξη των γυναικών και για την ασφαλή αποθήκευση σε αυτόν κάθε πολύτιμου θησαυρού, τροφίμων κ.λ.π., διότι πλην της παραμονής των γυναικών, ο γυναικωνίτης χρησιμοποιούνταν και ως θησαυροφυλάκιο (Ξενοφ. Οικον. 9, 3). Στο ανάκτορο της Ιθάκης χρυσός και χαλκός συσσωρεύονται στο θάλαμο μαζί με το κρασί και τον έλαιο (Οδύσ. Β. 338)

Η ιδέα του χωρισμού των γυναικών από τους υπόλοιπους άρρενες κάτοικους του σπιτιού έχει αρχής τις παλιότερες εποχές που το γυναικείο φύλλο ήταν υποταγμένο στο ανδρικό. Στον ελληνικό γυναικωνίτη αυτή η αντίληψη είναι εμφανέστατη. Ο γυναικωνίτης αποτελεί κατά κάποιο τρόπο φυλακή της γυναίκας. Η μέταυλος θύρα παραμένει κλειδωμένη κάθε νύχτα. Η καταπακτή της κλίμακας του ομηρικού υπερώου (που διαμένουν οι ανύπανδρες κόρες των βασιλιάδων και το γυναικείο προσωπικό) σύγκειται εκ «δικλίδων» (διφύλλων) σανίδων πυκνές και καλά αρμοσμένες. Ο γυναικωνίτης της Τύρινθας, περιστοιχίζεται από παχύτατους τοίχους και μοιάζει καταπληκτικά προς το Τουρκικό χαρέμι.

Υπερώον αρχαίας οικίας άνωθεν του περίστυλου. (Πηγή: Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια , τόμος Η, σελ. 782)

Στην αρχαϊκή οικία θυρωρός φυλάσσει την θύρα και κροούει ρόπτρον, ώστε επισκέπτης εισερχόμενος να μην δει την οικοδέσποινα και τις θυγατέρες στην αυλή. Η έξοδος των γυναικών από το σπίτι γίνεται μόνο σε κηδείες, σπουδαίες εορτές και επισκέψεων. Πάρα ταύτα υπήρχαν και τοπικές εξαιρέσεις, όπως στην Χίο, στην Τέο και στην Σπάρτη (Πλουτ. Λυκ. 14.15). Αυτό γίνεται και στους μεταγενέστερους ιδίως χρόνους, αλλά και στην Ομηρική εποχή, η Ναυσικά, μόνη με άλλες κορασίδες παίζει σε έρημη παραλία. Ο γυναικωνίτης για την οικοδέσποινα είναι εργαστήριο, τόπος ανάπαυσης και αίθουσα καλλωπισμού ταυτόχρονα.  Μόλις κατά την ελληνορωμαϊκή περίοδο χαλαρώνεται ικανά ο περιορισμός αυτός της γυναίκας και ο γυναικωνίτης χάνει την κυρίαρχη θέση του στην ζωή της γυναίκας.

Πηγή: Παπάς. Π.Ν., φιλόλογος, Μεγάλη ελληνική Εγκυκλοπαίδεια , τόμος Η΄, σελ. 782http://www.apologitis.com