Γράφει ο ΣΤΑΥΡΟΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΔΗΣ, Αρχαιολόγος
Σκηνή συμποσίου. Ερυθρόμορφο αγγείο, που βρίσκεται στο Εθνικό Μουσείο της Νεάπολης & οπίσθια όψη αγάλματος της Αφροδίτης από την Σιδώνα (Παρίσι, Μουσείο του Λούβρου) (Πηγή: Ιστορία Εικονογραφημένη, τεύχος 435, Σεπτέμβριος 2004, άρθρο «Παλλακίδες & ιερόδουλοι στην Αρχαία Μεσόγειο, Ιερές συντεχνίες – Ιδιωτικό Εμπόριο», Σταύρος Οικονομίδης, Αρχαιολόγος, σελίδα 61)
(Σημ: βλέπε επίσης
εδώ και
εδώ)
Οι εταίρες του αρχαίου ελληνικού κόσμου ανήκουν, αν και όχι αποκλειστικά, κυρίως στον αστικό χώρο της πόλης. Συχνά έρχονται σ’ αυτήν από την επαρχία και επίσης αλλάζουν συχνά τόπο κατοικίας, όπως η γνωστή Νέαιρα. Καθώς είναι φυσικό έλκονται περισσότερο από τα μεγάλα εμπορικά κέντρα: την Αθήνα, την Κόρινθο, την Πάφο, την πόλη της Ρόδου.
Και άλλα αστικά κέντρα και εμπορικοί κόμβοι είναι γνωστοί για τον μεγάλο πληθυσμό εταίρων, δημόσιων παλλακίδων και ιεροδούλων, όπως η Επίδαμνος στην Ήπειρο, η Επίδαυρος, τα Μέγαρα, η Τανάγρα, το Βυζάντιο. Επίσης ολόκληρες περιοχές είναι διάσημες για τις εταίρες τους, όπως η Θεσσαλία, η Σικελία, η Ναύκρατις της Αιγύπτου. Στην Ιταλική Χερσόνησο η Ρώμη κρατεί τα πρωτεία σε αριθμό εταίρων και από νωρίς παίρνει τον χαρακτήρα της «πρωτεύουσας της διαφθοράς». Το περίφημο λαϊκό προάστιο της Ρώμης, η Σουμπούρα, ήταν συνοικία φτωχών μετοίκων και εταίρων, ένα είδος «πόλης της αμαρτίας» στην οποία άντρες από όλες τις κοινωνικές τάξεις μπορούσαν να βρουν πόρνες για όλα τα γούστα και τα βαλάντια.
Αριστερά: Άλλη μια σκηνή συμποσίου από ερυθρόμορφη κύλικα του 5ου αιώνα. Στο κέντρο γυμνή εταίρα παίζει δίαυλο. (Πηγή: Ιστορία Εικονογραφημένη, τεύχος 435, Σεπτέμβριος 2004, άρθρο «Παλλακίδες & ιερόδουλοι στην Αρχαία Μεσόγειο, Ιερές συντεχνίες – Ιδιωτικό Εμπόριο», Σταύρος Οικονομίδης, Αρχαιολόγος, σελίδα 62 & 63)
Δεξιά: Πινάκιο από την Απουλία με σκηνή συνομιλία νέου με εταίρα. (Πηγή: Ιστορία Εικονογραφημένη, τεύχος 435, Σεπτέμβριος 2004, άρθρο «Παλλακίδες & ιερόδουλοι στην Αρχαία Μεσόγειο, Ιερές συντεχνίες – Ιδιωτικό Εμπόριο», Σταύρος Οικονομίδης, Αρχαιολόγος, σελίδα 63)
Στην Πομπηία η λάβα από την έκρηξη του Βεζούβιου διατήρησε την πόλη σχεδόν ανέπαφη και έτσι μπορούμε να επισκεφθούμε και να μελετήσουμε ολόκληρες συνοικίες που φιλοξενούσαν πορνεία και χαμαιτυπεία κάθε λογής. Επίσης διατηρήθηκαν αναλλοίωτες τοιχογραφίες με θέματα από τον αγοραίο έρωτα της εποχής ώστε να μπορούμε να φανταστούμε την κατάσταση και σε άλλες παράλιες πόλεις, πόλεις με ισχυρή διακίνηση κεφαλαίου και πληθυσμού.
Συχνά οι κοπέλες ήταν Ανατολίτισσες και έρχονταν από χώρες όπως τη Λυδία, τη Συρία και τη Φοινίκη. Η Θράκη είχε επίσης τη φήμη περιοχής που εξήγε μεγάλο αριθμό
δούλων και εταίρων. Στην Αίγυπτο οι
δούλες που πωλούνταν ως πόρνες εισάγονταν από τις αραβικές χώρες και από την Αφρική μέσω των ακτών της Ερυθράς Θάλασσας. Οι «εισαγωγείς» εταίρων στην Αίγυπτο ήταν υποχρεωμένοι να πληρώσουν ειδικό τελωνειακό φόρο, τον λεγόμενο «Εταιρικό», που τους έδινε όμως το προνόμιο να διακινούν ελεύθερα στην Αίγυπτο το ζωντανό εμπόρευμα τους και να οργανώνουν ατιμώρητα δίκτυα μαστροπείας και πορνείας. Εταίρες από την Ελλάδα ήταν αντίθετα σπάνιες και ακριβές στην Ανατολή και στην Ασία και η απόκτηση τους εθεωρείτο σημείο μεγάλης οικονομικής ευχέρειας.
Οργανωμένη πορνεία αναπτύχθηκε σε διάφορες περιοχές του ελληνικού χώρου, σε ναούς αφιερωμένους στη θεά Αφροδίτη, όπου οι ιερές δούλες, ή ιερόδουλες, ήταν ιδιοκτησία των ναών και εργάζονταν προς όφελος πάντα του ναού. Κάθε ναός της
Αφροδίτης όφειλε να πληρώσει δασμό στην πόλη που τον φιλοξενούσε, ένα είδος πάγιου φόρου που προερχόταν από τα ετήσια κέρδη των ναών αυτών.
Οι ιερόδουλες των ναών της
Αφροδίτης απάρτιζαν σωματεία, κατά πόλη και γεωγραφική περιοχή, σωματεία οργανωμένα τα οποία ασκούσαν και ισχυρή επιρροή στην οικονομική και επομένως στην πολιτική ζωή. Στις δύσκολες καταστάσεις που αντιμετώπιζε η πολιτεία οι ιερόδουλες ήταν υποχρεωμένες να προσευχηθούν συλλογικά για τη σωτηρία και την ασφάλεια όλων. Λέγεται ότι, όταν οι Πέρσες του Ξέρξη κατέβαιναν για να υποδουλώσουν την Ελλάδα, οι ιερόδουλες της Κορίνθου συγκεντρώθηκαν στην κορυφή του Ακροκορίνθου και προσευχήθηκαν όλες μαζί. Μετά την αποτυχία του Ξέρξη ο Σιμωνίδης εμπνεύστηκε ένα ωραίο επίγραμμα αφιερωμένο στις ιερόδουλες και στην
Αφροδίτη, που εισάκουσε τις προσευχές τους. Το επίγραμμα χαράχθηκε σε έναν πίνακα που τοποθετήθηκε στον ναό της θεάς.
Χάλκινο άγαλμα της Αφροδίτης από τη Σιδώνα. (Πηγή: Ιστορία Εικονογραφημένη, τεύχος 435, Σεπτέμβριος 2004, άρθρο «Παλλακίδες & ιερόδουλοι στην Αρχαία Μεσόγειο, Ιερές συντεχνίες – Ιδιωτικό Εμπόριο», Σταύρος Οικονομίδης, Αρχαιολόγος, σελίδα 64)
Οι ναοί της
Αφροδίτης ήταν συγκροτήματα πολλών κτιρίων μέσα στα οποία ασκείτο λατρεία της θεάς και ιερή πορνεία. Είναι πιθανό ότι στο συγκρότημα ή σε άμεση γειτνίαση υπήρχαν καταλύματα για τους προσκυνητές που έρχονταν από μακριά. Ο προσκυνητής-πελάτης παρουσιαζόταν στους θεράποντες της θεάς οι οποίοι τον οδηγούσαν στον ναό, για να αφήσει τα δώρα του και να
θυσιάσει στη θεά. Ύστερα περνούσε στον χώρο στον οποίο κατοικούσαν οι ιερόδουλες. Για να δουλεύουν σε έναν χώρο οργανωμένο και με κρατική υποστήριξη σημαίνει ότι οι ιερόδουλες πρέπει να επιλέγονταν αυστηρά για την ομορφιά τους και τους τρόπους τους. Στους ναούς της Πανδήμου
Αφροδίτης είναι βέβαιο πως η πορνεία προστατευόταν από τους επίσημους φορείς του άστεως και δεν ενείχε την έννοια της φτηνής, αγοραίας εκπόρνευσης. Επρόκειτο για αφιέρωση στην Αφροδίτη.
Η ερωτική πράξη στο πλαίσιο του ναού θεωρείτο καθαρά ως ιερή τελετουργική πράξη ένωσης με τη θεά. Όσο απίστευτο και να φαίνεται σε εμάς σήμερα, στον ελληνορωμαϊκό πολιτισμό η ιεροδουλία ήταν ένας από τους πιο σεβαστούς και παραδοσιακούς θεσμούς.
Λεπτομέρεια από τον κρατήρα του Ευφρονίου όπου εικονίζονται εταίρες. (Πηγή: Ιστορία Εικονογραφημένη, τεύχος 435, Σεπτέμβριος 2004, άρθρο «Παλλακίδες & ιερόδουλοι στην Αρχαία Μεσόγειο, Ιερές συντεχνίες – Ιδιωτικό Εμπόριο», Σταύρος Οικονομίδης, Αρχαιολόγος, σελίδα 65)
Μαζί με τις ιδιωτικές παλλακίδες οι ιερόδουλες αποτελούσαν την πιο υψηλή τάξη, ένα είδος εταιρικής «ελίτ». Προσέφεραν υψηλό λειτούργημα έναντι των πολιτών ή των ξένων και της θεάς. Με το αζημίωτο βέβαια. Η Κόρινθος, για παράδειγμα, «δεν ήταν για όλα τα βαλάντια». Η άσκηση της ιερής δουλείας κόστιζε πανάκριβα σε όποιον επιθυμούσε να ενωθεί με την
Αφροδίτη και να «θύσει» στην κλίνη του
Έρωτα! Στους χρόνους της ακμής της η Κόρινθος είχε πάνω από χίλιες ιερόδουλες στον λόφο του Ακροκορίνθου. Ανάμεσα στα άλλα αγαθά που ανταλλάσσονταν στην πλούσια πόλη, ισχυρός πόλος έλξης για τους επισκέπτες ήταν οι ιερόδουλες, «
αιτία πτώχευσης πολλών άμοιρων ναυτικών», όπως λέει ο Στράβων. Δεν ήταν λίγες οι φορές που σημαίνοντα πρόσωπα (όχι μόνο άντρες, αλλά και γυναίκες) προσέφεραν στην
Αφροδίτη ολόκληρες ομάδες από ιερόδουλες.
Ένα από αυτά ήταν και ο Ξενοφών ο Κορίνθιος που είχε κάνει τάμα για τη νίκη του στους
Ολυμπιακούς Αγώνες την αφιέρωση πολλών ιεροδούλων στη θεά του
έρωτα. Συγκεκριμένα ο Πίνδαρος στις Ωδές του συμπεριέλαβε ένα ποίημα που αφορούσε το τάμα αυτού του αθλητή του πένταθλου.
Η Κόρινθος ήταν ήδη πριν τους Περσικούς Πολέμους το μεγαλύτερο και πιο οργανωμένο κέντρο ιεροδουλικής δραστηριότητας στην Ελλάδα. Δεν ήταν η μόνη πόλη με έντονη λατρεία της
Αφροδίτηςκαι με τόσο ευρεία διάθεση ιεροδούλων. Ο Έρυξ της Σικελίας, η Πάφος και η Αμαθούντα της Κύπρου, οι Επιζεφύριοι Λοκροί της Ιταλίας ήταν επίσης παγκόσμια κέντρα ιεροδουλίας, της προστατευμένης από τους ναούς της
Αφροδίτης εκπόρνευσης γυναικών. Ιστορικά οι συντεχνίες των ιεροδούλων είχαν ασιατική καταγωγή, με πιθανό τόπο προέλευσης τη μικρασιατική Λυδία και τη δημώδη ερωτική λατρεία της Αστάρτης σε όλη την Εγγύς Ανατολή, από τη Συρία και τη Μικρά Ασία ως την Παλαιστίνη και την Κύπρο.
Η ερωτική αφιέρωση διαμέσου της ερωτικής πράξης είναι μια πρακτική που χάνεται στα βάθη των αιώνων. Αρχικά ήταν μια γνήσια τελετουργική διαδικασία προς τιμήν της θεάς της γονιμότητας, η οποία εξασφάλιζε την ενδυνάμωση των γενετήσιων ικανοτήτων και την καρποφορία. Αργότερα, στον ελληνικό κόσμο, η λατρευτική αφιέρωση στον
έρωτα διοχετεύτηκε σε πολλές λατρείες, όπως σ’ αυτήν του
Διονύσου, του
Πριάπου και της Πανδήμου
Αφροδίτης.
Σύμφωνα με τη μαρτυρία του Νικάνδρου η Αθήνα επί Σόλωνος απέκτησε τον πρώτο μεγάλο ναό της Πανδήμου
Αφροδίτης και παράλληλα τη δική της συντεχνία οργανωμένων ιεροδούλων. Αυτό το μέτρο του Σόλωνα, δημοσίου ελέγχου των εταιρών, ανήκε στο ευρύτερο πλαίσιο νόμων και αστικών θεσμών του. Πέρα από τη θέσπιση της ιεροδουλίας στον ναό της Πανδήμου
Αφροδίτης η άποψη του Σόλωνα για τις κοινές πόρνες ήταν τόσο αρνητική ώστε τον ώθησε να εύχεται αυτές να μην έχουν απογόνους που ντροπιάζουν την πόλη και τις ηθικές αξίες της.
Λίγο αργότερα ο Σωκράτης μας ξαφνιάζει στον διάλογο που κάνει με τη Θεοδότη εξομοιώνοντας το επάγγελμα της πόρνης με κάθε άλλη επαγγελματική ενασχόληση. Ο Σωκράτης δεν διστάζει να πει ότι η εκπαίδευση που δίνει ο προστάτης - μαστροπός στην εταίρα είναι ανώτερη διδαχή της υπέρτατης σαρκικής και ψυχικής απόλαυσης.
Αν και ευδοκίμησε στους αιώνες της κλασικής και ελληνιστικής Αθήνας ο θεσμός του Σόλωνα δεν στάθηκε αρκετά ισχυρός για να κάνει το άστυ της Παλλάδος παγκοσμίως γνωστό για τη δράση των ιεροδούλων του. Αντίθετα στο Άστυ επικράτησαν τα ιδιωτικά πορνεία και η προαγωγή, η διακίνηση και η εκμετάλλευση των εταίρων από επαγγελματίες του χώρου (μαστροπούς, Ienonaes, prostitutores)
Νομική κατάσταση των αρχαίων εταίρων
Η «σταδιοδρομία» των εταίρων άρχιζε νωρίς, αμέσως μετά την εμφάνιση της εμμηνόρροιας. Οι κοπέλες άλλαζαν το όνομα τους διαλέγοντας ένα όνομα «μάχης» που θα τις αντιπροσώπευε στον χώρο του αγοραίου
έρωτα. Το όνομα δινόταν συχνά από τον ή την υπεύθυνη για την εκπόρνευση του κοριτσιού. Δεν επρόκειτο για ονόματα δηλωτικά του επαγγέλματος.
Μάλλον επιλέγονταν ονόματα όμορφα, εύηχα, εξωτικά όπως
Αφροδίτη, Λαΐς, Νηρηίς, Νεφέλη ή ονόματα που υποδήλωναν τον τόπο καταγωγής: Λυδία, Συρία, Αιγύπτια, Περσηίς. Η αλλαγή του ονόματος γινόταν, για να χάνονται ευκολότερα τα ίχνη των απαχθέντων από τα σπίτια τους κοριτσιών αλλά και για να είναι εύκολη η επαναχρησιμοποίηση του αρχικού ονόματος σε περίπτωση που η εταιρική «σταδιοδρομία» τερματιζόταν με γάμο.
Η νομική κατάσταση διέφερε πολύ από τόπο σε τόπο. Στους οίκους ανοχής συνήθως εργάζονταν
δούλες αλλά και ελεύθερες γυναίκες που είχαν συνάψει ειδικό συμβόλαιο εργασίας. Η απομάκρυνση από τον οίκο ήταν δυνατή μόνο σε περίπτωση που ικανοποιούνταν απόλυτα οι εργασιακές απαιτήσεις του ιδιοκτήτη του. Δεν ήταν αδύνατο ή σπάνιο αυτές οι εταίρες να επιλέξουν την απόδραση, με τη βοήθεια κάποιου πελάτη, ενός νέου εκμεταλλευτή ή με δική τους θέληση. Οι εταίρες που διήγαν τον εταιρικό τους βίο εκτός οίκων ανοχής ήταν συνήθως απελεύθερες (
δούλες που είχαν κατορθώσει να εξαγοράσουν την ελευθερία τους) ή γυναίκες γεννημένες ελεύθερες. Αυτές προέρχονταν από ανώτερα κοινωνικά στρώματα και φιλοδοξούσαν να γίνουν ερωμένες και παλλακίδες πλούσιων και υψηλά ισταμένων πολιτικών παραγόντων. Λέγεται ότι μια από αυτές ήταν η περίφημη Ασπασία, σύντροφος του Περικλή και ικανότατη υποστηρίκτρια της πολιτικής δράσης του στην Αθήνα του Χρυσού Αιώνα. Κατά κανόνα οι εταίρες επιλέγονταν από τα πλέον χαμηλά κοινωνικά στρώματα. Οι δημεύσεις περιουσιών αφορούσαν και το προσωπικό που υπηρετούσε τους χρεοκοπημένους αφέντες του. Θεραπαινίδες, υπηρέτριες και μαγείρισσες δημεύονταν μαζί με τα έπιπλα, τα κτίρια και τα περιβόλια! Στην καλύτερη περίπτωση αγοράζονταν σε δημόσιο πλειστηριασμό από κυρίους που τους ξανάδιναν την κανονική τους ιδιότητα. Στη χειρότερη περίπτωση αγοράζονταν από τους
lenonaes και οδηγούνταν στην πορνεία.
Η κατάληξη στον οίκο ανοχής πολλές φορές γινόταν λόγω αιχμαλωσίας κατά τη διάρκεια πολέμων. Σε αυτήν την περίπτωση οι νικητές μετέφεραν στις πόλεις τις απαχθείσες γυναίκες και τις πωλούσαν στο σκλαβοπάζαρο ή σε εμπόρους λευκής σαρκός. Γυναίκες - προϊόντα πειρατικών επιδρομών κατέληγαν πάντα στην πορνεία, όπως και γυναίκες που υπήρξαν
έκθετα βρέφη.
Εδώ θα πρέπει να αναφέρουμε ότι τα
έκθετα βρέφη (μωρά αγνώστου πατρός, άτυχες συλλήψεις) συνήθως εγκαταλείπονταν σε κεντρικά σημεία: πλατείες, σταυροδρόμια, αγορές. Νωρίς το πρωί άνθρωποι των οίκων ανοχής εξέταζαν τα
έκθετα βρέφη και αν τα θεωρούσαν υγιή και όμορφα τα έτρεφαν και τα συντηρούσαν μέχρι να φτάσουν στην ηλικία της
ερωτικής συνεύρεσης.
Οι
lenonaes είχαν δικαιώματα ιδιοκτησίας στα κορίτσια που είχαν εγκαταλειφθεί αμέσως μετά τη γέννηση τους. Στους οίκους ανοχής οι «άτυχες» συλλήψεις δεν ήταν λίγες. Τα παιδιά των εταίρων, καρποί του αγοραίου
ερωτά τους με τους πελάτες, έπαιρναν επίσης τον δρόμο της πορνείας εφόσον η πολιτεία δεν τους παρείχε την παραμικρή νομική κάλυψη. Ωστόσο, φαινομενικά, στην κλασική Αθήνα απαγορευόταν ο εγκλεισμός ελεύθερων γυναικών σε οίκους ανοχής. Η μαστροπεία ήταν ύψιστο κακούργημα, υπήρχε έως και θανατική ποινή που αφορούσε την εμπορία της λευκής σαρκός!
Κοινό θέμα της αττικής και της ρωμαϊκής κωμωδίας ήταν η φυγή των σκλαβωμένων εταίρων από τους οίκους, η σύλληψη τους από τους δεσμώτες τους και η τιμωρία τους. Η τραγική μοίρα αυτών των γυναικών αποτελούσε ακόμη και θέμα ψυχαγωγίας για κάποιους! Η τύχη που περίμενε τις
δούλες αυτές ήταν μαστίγωση, απομόνωση, ομαδικός βιασμός ή και θάνατος. Άλλες κατέληγαν στα πορνεία για να τιμωρηθούν από τους αφέντες τους λόγω ανεπαρκών υπηρεσιών ή προκειμένου αυτοί να ξεφορτωθούν κάποιες που δεν θεωρούσαν πλέον χρήσιμες. Παλλακίδες αριστοκρατών επίσης ρίχνονταν στην κοινή πορνεία αν κρινόταν ότι η διαγωγή τους δεν ήταν αρεστή ή όταν άρχιζαν να γερνούν.
Σύζυγοι που απιστούσαν ή έπεφταν θύματα τέτοιας κατηγορίας διαπομπεύονταν και υφίσταντο την ατίμωση με κουρά των μαλλιών και με δημόσια έκθεση στις πλατείες. Κατά τη δημόσια έκθεση επί έντεκα ημέρες όφειλαν να φορούν διαφανή και προκλητικά ενδύματα, χωρίς ζώνη.
Ο ενδεχόμενος καρπός της μοιχείας τους τις ακολουθούσε στη σκληρή τους μοίρα, απόδειξη της άνομης και προσβλητικής για τους συζύγους και την πολιτεία, διαγωγής τους. Οι γυναίκες υψηλών κοινωνικών τάξεων που μοίχευαν και έφερναν στον κόσμο άνομους καρπούς δεν δίσταζαν να τους προσδώσουν εξήγηση μυστηριακή και θεάρεστη.
Πράγματι, επειδή η
μυθολογία έβριθε από εξωσυζυγικές συνευρέσεις θεών - θνητών, συχνά οι μοιχαλίδες έκρυβαν την απιστία τους με το να παρουσιάσουν τους άνομους καρπούς τους ως προϊόν θεϊκής επιλογής ή συνεύρεσης με εξωανθρώπινες οντότητες! Δεν ξέρουμε κατά πόσο γινόταν εύκολα πιστευτή αυτή η αφελής δικαιολογία. Ο αυτοκράτορας Θεοδόσιος σταμάτησε αυτές τις διεστραμμένες πρακτικές και προστάτευσε τις
γυναίκες με ισχυρά νομικά θεσπίσματα.
Ο Χριστιανισμός έδωσε ένα τέλος σε μια σειρά θεσμών που κατά τη διάρκεια ολόκληρης της ελληνορωμαϊκής αρχαιότητας θεωρούνταν δίκαιοι, πρακτικοί και παραδοσιακοί, χωρίς βέβαια να σταματήσει καταλυτικά την πορνεία.
Αφροδίτη, Έρως και Πάν. Μαρμάρινο άγαλμα της ελληνιστικής εποχής (Αθήνα, Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο). (Πηγή: Ιστορία Εικονογραφημένη, τεύχος 435, Σεπτέμβριος 2004, άρθρο «Παλλακίδες & ιερόδουλοι στην Αρχαία Μεσόγειο, Ιερές συντεχνίες – Ιδιωτικό Εμπόριο», Σταύρος Οικονομίδης, Αρχαιολόγος, σελίδα 67)
Κέρδη και έξοδα των εταίρων
Δεν είχαν όλες οι εταίρες μισθό και κέρδη. Οι αιχμάλωτες, οι πιο χαμηλής προέλευσης
δούλες, οι τιμωρημένες άπιστες σύζυγοι είχαν ελάχιστη, ή καμία χρηματική απολαβή. Αυτές ονομάζονταν «πεζές». Η μοίρα τους τις βοηθούσε είτε να ξεφύγουν από την άμισθη υπηρεσία τους, είτε τις έκανε να παραμένουν για όλη τους τη ζωή άμισθες. Ήταν οι
sine dilectu, in palam, δηλαδή οι δημόσιες άμισθες. Αντίθετα οι τιμές των υπηρεσιών των άλλων εταίρων δεν είχαν σταθερή αξία. Αμείβονταν ανάλογα με την ποιότητα του οίκου στον οποίο εργάζονταν, ανάλογα με τη σωματική ακεραιότητα τους, την ομορφιά τους, την ικανότητα τους και ακόμη ανάλογα με τη μόρφωση και τους τρόπους ευγενείας που ενδεχομένως διέθεταν. Στη μόρφωση συγκαταλεγόταν η γνώση του χορού, της μουσικής, του συνδιαλέγεσθαι. Βέβαια τις τέχνες και τα γράμματα ήταν σε θέση να τα καλλιεργούν οι ελεύθερες γυναίκες που συχνά διατηρούσαν δικούς τους οίκους και δεν είχαν προστάτη ή διαχειριστή παρά τον εαυτό τους.
Στους οίκους ανοχής το κέρδος κατά πελάτη λεγόταν «
ελλιμένιον» και ήταν κατάλοιπο των κερδών που απολάμβαναν οι εταίρες στα λιμάνια, όταν έφταναν πλοία με ναυτικούς από όλο τον τότε γνωστό κόσμο. Το «
ελλιμένιον» των οίκων δινόταν προκαταβολικά στον προστάτη. Αντίθετα, το κόστος εξαγοράς μιας εταίρας για μεγάλη χρονική περίοδο, που μπορούσε να φτάσει και τις μερικές εβδομάδες, ήταν μεγάλο. Οι πελάτες που αποτελούσαν κοινή ομάδα, όπως οι στρατιώτες ενός λόχου ή οι οπαδοί κάποιας πολιτικής φατρίας, μπορούσαν να «νοικιάσουν» γυναίκες από οίκους ανοχής με συμβόλαιο. Οι ακριβές και αριστοκρατικές εταίρες, που δέχονταν πελάτες σε δικά τους πορνοστάσια, απαιτούσαν να λαμβάνουν μαζί με την προκαθορισμένη αμοιβή τους και δώρα, όπως κοσμήματα, αρώματα, μέχρι και μικρές περιουσίες. Επίσης
δούλους και επίπλωση για τους εργασιακούς τους χώρους. Η Φρύνη πήρε δώρο, από τον Πραξιτέλη, το περίφημο αριστούργημα του: τον
Έρωτα. Φιλοτέχνησε, έχοντας την πρότυπο, πολλά αγάλματα της
Αφροδίτης και απαθανάτισε και την ίδια αφιερώνοντας το άγαλμα της στους
Δελφούς. Δεν είναι επομένως αξιοπερίεργο το γεγονός ότι πολλές χαρισματικές εταίρες αποταμίευαν πρωτοφανή ποσά και έκαναν και μικρές χορηγίες στους δήμους τους. Σήμερα ανακαλύπτουμε βωμούς και μεγαλειώδη μνημεία αφιερωμένα από πόρνες στην πολιτεία. Αυτές οι εταίρες διήγαν βίο πολυτελή και επηρέαζαν τους πελάτες τους στις επαγγελματικές και κοινωνικές αποφάσεις τους. Κατείχαν επαύλεις με στρατιές από προσωπικό, γελωτοποιούς, εξωτικά ζώα και κυκλοφορούσαν με ακριβά φορεία που κουβαλούσαν ειδικοί αχθοφόροι. Στις σκοτεινές συνοικίες όμως των πόλεων αναγκάζονταν να εκπορνεύονται οι φτωχές εταίρες, μέσα σε συνθήκες αθλιότητας και κακής υγιεινής. Στην Αθήνα τα φτωχικά πορνοστάσια ήταν εγκατεστημένα στα τείχη του Κεραμεικού, στη συνοικία των
νεκροταφείων και των αγγειοπλαστών. Αρχαιολογικές μαρτυρίες παρουσιάζουν τους χώρους ως εξής: στενά πλινθόκτιστα καμαράκια χτισμένα επάνω στα τείχη, χωρίς πόρτα. Το άνοιγμα που έβλεπε προς τον δρόμο κλεινόταν με ένα κουρέλι από σακί που έπαιζε τον ρόλο της κουρτίνας. Στο εσωτερικό υπήρχε χώρος ίσα ίσα για ένα κρεβάτι. Τα βράδια οι φτηνές εταίρες φώτιζαν τον μηδαμινό χώρο τους με ένα πήλινο λυχνάρι. Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός ότι ανακαλύπτονται στις αρχαιολογικές ανασκαφές χιλιάδες τέτοια πήλινα λυχνάρια με απαγορευμένες ερωτικές σκηνές συνευρέσεων, σκαλισμένες στον κορμό τους. Με το πήλινο λυχνάρι σηματοδοτούσαν τα βράδια την παρουσία τους. Τα μικρά, ατομικά πορνοστάσια του Κεραμεικού θα έμοιαζαν με φωλιές πυγολαμπίδων τη νύχτα και ίσως από αυτή τους τη συνήθεια οι εταίρες ονομάστηκαν από νωρίς «πεταλούδες της νύχτας». Όταν οι εταίρες έμπαιναν με τον πελάτη στο δωμάτιο έπαιρναν μαζί τους το λυχνάρι, ένδειξη ότι εκείνη τη στιγμή εργάζονταν.
Απουλικός κρατήρας με σκηνή συνομιλίας ενός νέου που κρατάει ένα λαγό και μιας νέας που προσφέρει στην καθήμενη μορφή ένα πλοχμό από λουλούδια. (Πηγή: Ιστορία Εικονογραφημένη, τεύχος 435, Σεπτέμβριος 2004, άρθρο «Παλλακίδες & ιερόδουλοι στην Αρχαία Μεσόγειο, Ιερές συντεχνίες – Ιδιωτικό Εμπόριο», Σταύρος Οικονομίδης, Αρχαιολόγος, σελίδα 68)
Το λυχνάρι παρέμενε αναμμένο σε περίπτωση που η εταίρα δεν είχε ψεγάδια, ενώ αντίθετα έσβηνε όταν ήθελε να κρύψει φυσικές ατέλειες, γηρατειά ή εμφανή σημάδια αφροδισίων.
Μέσα στο καμαράκι υπήρχε και ένα άλλο πολύτιμο εξάρτημα: η κλεψύδρα! Με την κλεψύδρα μπορούσαν και οι εταίρες και οι πελάτες να είναι σίγουροι ότι ο χρόνος του έρωτα δεν θα ήταν ανεπαρκής ή υπερβολικός. Οι φτωχές εταίρες του Κεραμεικού περίμεναν τους πελάτες τους, οι οποίοι προέρχονταν από τα χαμηλότερα κοινωνικά στρώματα και από τους
δούλους, όρθιες έξω από το καμαράκι τους. Εκεί ζούσαν τη μίζερη ζωή τους και γερνούσαν πρόωρα ή πέθαιναν από ανίατα αφροδίσια νοσήματα.
Οι εταίρες και η θέση τους στην αρχαία πόλη
Οι εταίρες, φτωχές και πλούσιες, παρακατιανές και ιερές δούλες, μισθοφόροι στη θεά
Αφροδίτη, όφειλαν διά νόμου να δηλώνουν φανερά την ταυτότητα τους με την εμφάνιση τους και τα κραυγαλέα στολίδια τους («
μαχλάδες»=λάγνες, χυδαίες). Τα ενδύματα των εταίρων ονομάζονταν «
άνθινα» και χαρακτηρίζονταν από την υπερβολή της σύνθεσης και των χρωμάτων. Τα «
ταραντινίδια» ενδύματα ήταν διαφανή και χωρίς κουμπιά. Άφηναν ακάλυπτα επίμαχα σημεία και τόνιζαν τις γραμμές του σώματος. Η δημιουργία εντυπώσεων ήταν πρώτιστο καθήκον των κοινών
γυναικών και φρόντιζαν έντεχνα να παρουσιάζονται προκλητικές, ημίγυμνες, γυμνές και με έντονα βαμμένα μαλλιά σε αφύσικες αποχρώσεις. Μόνο οι εταίρες είχαν το «δικαίωμα» να χρησιμοποιούν βαφές για τα μαλλιά και οι ξανθές καλλονές αποτελούσαν ενδιαφέρον και αξιοπερίεργο φαινόμενο για το αντρικό μεσογειακό κοινό. Πολλές εταίρες μασκαρεύονταν με εξωτικά και σπάνια εξαρτήματα, όπως ανατολίτικα διαδήματα, ποικιλόμορφες ζώνες, ακόμη και αντρικά ρούχα ή εξαρτήματα από πανοπλίες. Επίσης οι εταίρες δεν έκρυβαν ποτέ το πρόσωπο τους, όπως έκαναν οι άλλες γυναίκες στους δημόσιους χώρους. Η μεγαλύτερη βλασφημία έναντι των τίμιων γυναικών που συμπεριφέρονταν προκλητικά ήταν το «
έχουσαι εταιρικόν τι», συμπεριφορά πόρνης και μαχλάδος. Δεν τους επιτρεπόταν να φορούν σε κοινή θέα χρυσά βραχιόλια και στη Σπάρτη, αν συνέβαινε κάτι τέτοιο, δημευόταν από τους εκπροσώπους του νόμου. Οι εταίρες με το έντονο βάψιμο τους και την έκθεση των σωματικών τους προσόντων έδιναν μια εξωτική νότα στο πέρασμα τους και πολλές έμειναν στην ιστορία ως οι πιο ελκυστικές γυναίκες. Για τον
Ιωάννη Χρυσόστομο, όσο όμορφη και να φαίνεται μια εταίρα, παραμένει πάντοτε άσχημη στην ουσία εφόσον παραδίδει τα ψυχικά της κάλλη στην αμαρτία της σάρκας.
Δεν είναι τυχαίο ότι όχι μόνο
χριστιανοί πατέρες όπως ο Χρυσόστομος αλλά και οι
παγανιστές παρομοίαζαν τις εταίρες με συμβολικές ιδέες όπως την Ηδονή (εκφραζόμενη όχι πάντα ως ευχαρίστηση αλλά ως παρέκκλιση) και την Απάτη.
Εντυπωσιακές «φενάκες» (περούκες), χρωματιστά ενδύματα με έντονους συνδυασμούς, λαμπερά κοσμήματα, καλλυντικά και βαφές κάλυπταν έντεχνα τις ατέλειες και το γήρας για να επιτευχθεί η «
έμπνους πόρνευσις», το ζωντανό δόλωμα. Πράγματι, για τις ελεύθερες και τίμιες γυναίκες η σαρκική ομορφιά δεν αποτελεί προσόν και δεν αναφέρεται ποτέ στις επιτύμβιες στήλες και στα ταφικά μνημεία που ανακαλύπτονται στις ανασκαφές. Η ομορφιά για την τίμια γυναίκα της ελληνορωμαϊκής εποχής αποτελεί όνειδος, το σωματικό κάλλος είναι προνόμιο των εφήβων και των ανδρών, ποτέ των γυναικών. Το γυναικείο κάλλος είναι καλό μόνο για
ερωτική και καλλιτεχνική έμπνευση και έτσι διάσημες εταίρες προσφέρονται ως μοντέλα για να φιλοτεχνηθούν γλυπτά (Λαΐς, Φρύνη). Ενδιαφέροντα θεάματα δίνουν εταίρες που διοργανώνουν καλλιστεία για να διαφημιστούν στο αντρικό κοινό και να συλλέξουν δώρα και χρήματα. Οι
θυσίες στους υπαίθριους βωμούς των θεών ήταν μια καλή αφορμή για να συναχθούν πολυάριθμες εταίρες προσκαλώντας παλιούς και νέους εραστές σε εξοχικά ερωτικά δρώμενα. Οι
διονυσιακές εορτές ήταν άλλες κατάλληλες αφορμές για τις εταίρες να διαφημιστούν κατά τη διάρκεια του τρύγου και των πανηγυριών. Ο θεός του κρασιού, της μέθης, της οργιαστικής κραιπάλης, ενέπνεε όχι απλά τον έρωτα αλλά και τον αγοραίο έρωτα, μέσα σε ακόλαστες συνευρέσεις στους αγρούς που μετατρέπονταν σε «
οργεώνες», σε πεδία οργίων. Εκδηλώσεις γίνονταν σε ιδιωτικά πορνεία μετά τη δύση του ήλιου ή έξω από τα τείχη των πόλεων, σε άλση και απομονωμένους περιπάτους. Ο Χρύσιπος αναφέρει ότι αρχικά οι εταίρες δεν είχαν την ελευθερία να κινηθούν ή να εργαστούν μέσα στις πόλεις την ημέρα. Φαίνεται όμως ότι αυτή η απαγόρευση σύντομα ξεπεράστηκε, τουλάχιστον όσον αφορά τα μεγάλα αστικά κέντρα και τα λιμάνια.
Ερωτική τέχνη - Ερωτικά τεχνάσματα
Γυναίκα στην «τουαλέτα» της. Λεπτομέρεια ρωμαϊκής πολύχρωμης τοιχογραφίας (Κατάνη, Αρχαιολογικό Ινστιτούτο), (Πηγή: Ιστορία Εικονογραφημένη, τεύχος 435, Σεπτέμβριος 2004, άρθρο «Παλλακίδες & ιερόδουλοι στην Αρχαία Μεσόγειο, Ιερές συντεχνίες – Ιδιωτικό Εμπόριο», Σταύρος Οικονομίδης, Αρχαιολόγος, σελίδα 70)
Η επαγγελματική «επιτυχία» των εταίρων ήταν καρπός πολύχρονης εκπαίδευσης στα μυστικά του έρωτα, στην «
artes meretriciae». Οι εταίρες που δεν βασίστηκαν απλά στα εξωτερικά τους χαρίσματα αλλά καλλιέργησαν τη μόρφωση τους παρακολουθώντας τις διδασκαλίες των σοφών της εποχής και ταυτόχρονα την τέχνη της
Αφροδίτης απέκτησαν φήμη, πλούτη και την αποδοχή τους από κοινωνικούς κύκλους, όπως η Λαΐς. Αυτές σύχναζαν στις ακαδημίες και στις
φιλοσοφικές σχολές, συμμετείχαν σε
συμπόσια και συζητήσεις σημαντικών φιλοσόφων,
λογίων και πολιτικών. Συγχρόνως ήταν άριστες μουσικοί, έπαιζαν άρπα, φλάουτο και κιθάρα και είχαν ρόλο διακοσμητικό, τον ρόλο του στολιδιού στα δείπνα των κεφαλών της πολιτείας. Οι καλλιεργημένες εταίρες ήταν είδος σπάνιο και περιζήτητο στην αθηναϊκή κοινωνία. Σε αυτές οι πλούσιοι άντρες έβρισκαν όλα τα χαρακτηριστικά που έλειπαν από τις συζύγους τους οι οποίες απαγορευόταν να μορφώνονται και να ξεχωρίζουν στις επιστήμες. Ήταν οι «γκέισες» του ελληνορωμαϊκού κόσμου: γυναίκες που εξέφραζαν τον λεπτό έρωτα της σάρκας και παράλληλα πρόσφεραν ανακούφιση πνευματική με τις επιδόσεις τους στη λογιοσύνη. Η Λαΐς παρουσιάζεται από τον Ευριπίδη σαν ξεχωριστή χειρίστρια της διαλεκτικής και ισότιμη με τους φιλοσοφούντες άνδρες. Η εταίρα Γναταίνα συνέγραψε έναν «
Νόμον Συσσιτικόν», έναν ύμνο αφιερωμένο στην επιτυχημένη
ερωτική συνεύρεση. Οι «πεζές» πόρνες, που δεν διέθεταν τέχνες και γνώσεις, μεταχειρίζονταν τεχνάσματα χυδαίας υφής, τον «
πορνικόν λόγον», κατάλληλο για τον όχλο από τον οποίο προμηθεύονταν την πελατεία τους. Ξετσίπωτα ανέκδοτα, προκλητικές κινήσεις, πρόστυχο γύμνωμα, απροκάλυπτη λαγνεία, όλα δίχως έντεχνο και λεπτό χιούμορ, δίχως αισθησιασμό.
Υδρία που εικονίζει τον Φαέθοντα και γυναίκες της Λέσβου. (Πηγή: Ιστορία Εικονογραφημένη, τεύχος 435, Σεπτέμβριος 2004, άρθρο «Παλλακίδες & ιερόδουλοι στην Αρχαία Μεσόγειο, Ιερές συντεχνίες – Ιδιωτικό Εμπόριο», Σταύρος Οικονομίδης, Αρχαιολόγος, σελίδα 71)
Όλες τους προετοιμάζονταν για την εκπόρνευσή τους με πρακτικές συμβουλές από παλαιότερες εταίρες, από τους προαγωγούς ή και από τις μητέρες τους. Στους «Εταιρικούς Διάλογους» του ο Λουκιανός περιγράφει παρόμοιες καταστάσεις όπου μητέρες δασκαλεύουν τις άμαθες κόρες τους να γίνουν εταίρες και να αποκτήσουν υλικά αγαθά ελαφρύνοντας από τη φτώχεια και τις ίδιες.
Πεζές ή παλλακίδες φαίνεται να είχαν να αντιμετωπίσουν ένα κοινό πεπρωμένο: το γήρας που έβγαζε εκτός συναγωνισμού και τις δυο κατηγορίες. Σπάνια οι γηρασμένες παλλακίδες, παρ’ όλα τα πλούτη και τις πολυτέλειες τους, κατάφερναν να πεθάνουν στη σιγουριά που δίνει το χρήμα. Πουλούσαν, λόγω φθοράς του κάλλους τους, τις εφήμερες περιουσίες τους και ξεχνιούνταν από εραστές και θαυμαστές, φτωχές και άσημες, στα παρακμιακά προάστια των πόλεων. Όπως η κλεψύδρα ορίζει τον χρόνο και κάποτε ολοκληρώνει την πτώση του υγρού της, έτσι και οι φθαρμένες και ηλικιωμένες εταίρες τερμάτιζαν τη σταδιοδρομία τους αμέσως μετά το ξέφτισμα της ομορφιάς τους. Ο ποιητής Εύβουλος με επιτυχία αποκαλεί «κλεψύδρες» τις εταίρες που μπορούν να εκμεταλλεύονται την ομορφιά τους και τα νιάτα τους όσο αυτά διαρκούν στον χρόνο.
Ιερές δούλες της Πανδήμου
Αφροδίτης, παλλακίδες αξιωματούχων, καταφρονημένες πόρνες των προαστίων. Κρατικοί νόμοι και απόψεις προσωπικοτήτων που εξυψώνουν ένα είδος αγοραίου έρωτα έρχονται σε αντίθεση με τη σκληρή περιφρόνηση και την απαξία έναντι ενός άλλου είδους αγοραίου έρωτα. Στον ελληνορωμαϊκό κόσμο συνυπάρχουν και τα δύο φαινόμενα, εξίσου διαδεδομένα. Η ποίηση του έρωτα και η ειδυλλιακή πλευρά του πορεύονται ταυτόχρονα με την πρόστυχη, την έκφυλη και την απάνθρωπη εκμετάλλευση του. Α
Ενδεικτική Βιβλιογραφία
01. Αθηναίος: Δειπνοσοφιοτές.
02. Αριστοφάνης: Εκκλησιάζουσες.
03. Anthologia Palatina
04. Εύβουλος: Fragmenta
05. Λουκιανός: Εταιρικοί Διάλογοι.
06. Πετρώνιος: Σατυρικόν
07. Πίνδαρος: Ωδές
08. Πλάτωνας: Συμπόσιο
09. Στράβωνας: Γεωγραφικά.
Πηγή: Ιστορία Εικονογραφημένη, τεύχος 435, Σεπτέμβριος 2004, άρθρο «Παλλακίδες & ιερόδουλοι στην Αρχαία Μεσόγειο, Ιερές συντεχνίες – Ιδιωτικό Εμπόριο», Σταύρος Οικονομίδης, Αρχαιολόγος, σελίδα 61
